Artykuł powstał w październiku 2022 roku. Tłumaczenie z jęz. ukraińskiego: Justyna Szymańska
Kiedy piszę ten tekst w październiku 2022 r., Chersoń i obwód chersoński większości z nas kojarzy się głównie z bólem i troską o bliskich, przyjaciół, kolegów i wszystkich współobywateli, którzy zostali zmuszeni do pozostania pod okupacją rosyjską. Obwód chersoński jest jedynym regionem Ukrainy, który z różnych przyczyn został niemal całkowicie zajęty przez Rosję w pierwszych dniach pełnoskalowej inwazji zbrojnej pod koniec lutego 2022 r. Po zajęciu przez wojska rosyjskie osoby mieszkające w Chersoniu i obwodzie chersońskim przez długi czas z narażeniem życia otwarcie organizowały wielkie akcje protestacyjne i wyrażały sprzeciw wobec inwazji Federacji Rosyjskiej i aneksji ich regionu (Family secretly film… 2022). Choć zorganizowano fałszywe referendum, a 30 września 2022 r. rosyjskie kierownictwo ogłosiło, że: obwód chersoński przyłączy się do Federacji Rosyjskiej, potężny partyzancki ruch oporu Żółta Wstążka (Жовта стрічка 2025, Партизани в Херсоні… 2022) wciąż działa. Aktywistki i aktywiści ruchu mimo zagrożenia życia roznoszą po mieście ukraińskie ulotki patriotyczne, wywieszają wstęgi w kolorach ukraińskiej flagi, oznaczają ukraińską literą „Ї” budynki, w których przebywają przedstawiciele władz okupacyjnych i miejscowi kolaboranci.
Historia różnorodności: kawałki mozaiki
Potężny ruch oporu i dążenia do wolności w obwodzie chersońskim ma swoje tradycje. Historycznie to część wolnego stepu, gdzie współistniały różne kultury i krzyżowały się przepływy migracyjne. Jego terytorium przez długi czas stanowiło granicę między ukraińskimi Kozakami a najeżdżającymi z Krymu Tatarami. Przed nadejściem Imperium Rosyjskiego na tych terenach istniała sieć pałanek (ukr. паланка, struktura organizacyjna) i zimowników (ukr. зимівник, gospodarstwo) kozackich Siczy Zaporoskich. Na początku XVIII w. dwie z dziewięciu z nich znajdowały się na terytorium obecnego obwodu chersońskiego: Kamieńska (ukr. Кам’янська) na prawym brzegu Dniepru i Aleszkowska (ukr. Олешківська) na lewym brzegu. Na mocy traktatu w Küczük Kajnardży z 1774 r. ziemie między Dnieprem a południowym Bohem trafiły do Imperium Rosyjskiego, które rozpoczęło budowę twierdz, by wzmocnić nowe granice. Rok 1778 jest uważany za oficjalną datę założenia Chersonia jako ważnego portu, dzięki któremu przez prawie półtora wieku prowadzono handel z Włochami, Francją, Hiszpanią i innymi krajami europejskimi. W końcu XVIII i na początku XIX w. obwód chersoński był rozwijany przez przybyszów z innych ukraińskich guberni. Dzieje regionu w XIX w. to historia kolonizacji tych rozległych przestrzeni przez różne grupy etniczne i religijne – Greków, Bułgarów, Ormian, mennonitów, Niemców, Żydów i innych, którzy przybywali z różnych stron Europy, osiedlali się, budowali swoje domy i świątynie.
Jednym z epizodów kolonizacji stepu był tzw. marsz na Taurydę po wolność (ukr. Похід в Таврію за волею) w 1856 r. – masowy pochód ukraińskiego chłopstwa do Perekopu na Krymie, gdzie chcieli się osiedlić i wyzwolić z pańszczyzny (Лазанська b.d.). Ruch ten, zapoczątkowany w guberni katerynosławskiej (część dzisiejszego obwodu dniepropietrowskiego), rozszerzył się na gubernię chersońską, częściowo także na chłopstwo guberni charkowskiej, czernihowskiej i połtawskiej. Mimo prześladowań części przesiedleńców udało się pozostać na południu obecnego regionu chersońskiego i na Krymie, gdzie pańszczyzna nie była tak surowa jak w środkowej Ukrainie. Ta migracja w zasadzie zakończyła proces zagospodarowania terytorium regionu Morza Czarnego przez Ukraińców.
We współczesnych granicach, czyli z przewagą terytorium na lewym brzegu Dniepru, obwód chersoński zaistniał na mapie w 1944 r., w czasach radzieckiej Ukrainy.
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech regionu chersońskiego jest jego wielokulturowość, która przetrwała pomimo wszystkich katastrof pierwszej połowy XX w. i znaczących przepływów migracyjnych różnych grup etnicznych i religijnych, przymusowo lub dobrowolnie opuszczających teren południowej Ukrainy.
Obecna wojna zniszczyła wiele – ludzi, przyrodę, ekologię, cenne stanowiska archeologiczne. Wojska rosyjskie zmiotły z powierzchni ziemi całe wsie, w szczególności wieś Ołeksandriwka (ukr. Олександрівка) w limanie Dniepru i Bohu, a zarówno południe Ukrainy, jak i cały kraj, po latach odbudowy, mogą się bardzo zmienić.
Warto jednak wskazać przykłady tej różnorodności, która na kilka wieków zdeterminowała oblicze regionu, a która częściowo zachowała się do dziś. Według ostatniego spisu powszechnego z 2001 r. oprócz głównej grupy etnicznej – Ukraińców – na terenie obwodu chersońskiego żyli także przedstawiciele różnych mniejszości, jak Rosjanie, Żydzi, Białorusini, Mołdawianie, Rumuni, Bułgarzy, Tatarzy Krymscy, Romowie, Niemcy, Ormianie, Gruzini, Azerbejdżanie, Grecy i Turcy meschetyńscy (Водотика, Савенок 2014). Wiele wiosek regionu chersońskiego wciąż zachowuje pamięć o swoich dawnych mieszkańcach – czy to w nazwie, czy krajobrazie kulturowym, czy też pozostałościach budynków lub pamięci rodzinnej mieszkańców. Na przykład wieś Wysokopilla (ukr. Високопілля) w rejonie berysławskim, wyzwolona przez Siły Zbrojne Ukrainy spod okupacji rosyjskiej we wrześniu 2022 (Рогальськa 2022), została założona w 1869 r. przez niemieckich imigrantów z guberni taurydzkiej [gubernia Imperium Rosyjskiego odpowiadająca ziemiom historycznego Chanatu Krymskiego – przy. tłum.] jako kolonia z centrum w Kronau (Рудоманов 2017). Kiedy w 1914 r. rozpoczęła się wojna carskiej Rosji z Cesarstwem Niemieckim, wydano dekret o zmianie niemieckich nazw. Od 1915 r. do dziś Kronau nazywa się Wysokopilla – ze względu na swoje położenie w wysokim dziale wodnym Dniepru i Ingulca. W 2019 r., z okazji 150. rocznicy założenia osady w Wysokopillu, aby uczcić jej niemiecką historię, lokalni mieszkańcy zorganizowali pierwszy Kronaufest (Кавун.Сity 2022).
Nie można nie wspomnieć o wsi Kałyniwskie (ukr. Калинівське) także w rejonie berysławskim, która została założona na początku XIX w. i do 1927 r. nazywała się Welyka Sejdemenucha (ukr. Велика Сейдеменуха), w latach 1927–1944 Kalinindorf (ukr. Калініндорф), a w latach 1944–2016 Kalininskie (ukr. Калінінське). W okresie kalinindorfskim wieś była centrum jednego z żydowskich rejonów narodowych Ukrainy. W 1941 r. doszło do niemal całkowitej zagłady ludności żydowskiej. O tym dziedzictwie i pamięci o nieobecnych sąsiadach pisze w swoim reportażu polski socjolog i publicysta Franciszek Rapacki (Rapacki 2020). Ukraiński historyk Jurij Kaparulin i fotograf Łeś Kasjanow nakręcili niezwykle piękny, przejmujący film dokumentalny o Wysokopillu-Kalinindorfie (http://leskasyanov.com/ua/kalinindorf/).
Latem 2013 r., podczas terenowych badań etnograficznych, kilku moich kolegów odwiedziło wieś Zmijiwka (ukr. Зміївка) w rejonie berysławskim. Historia Zmijiwki rozpoczęła się w 1782 r., kiedy na mocy dekretu rosyjskiej carycy Katarzyny II chersońskie stepy zostały zasiedlone przez pierwszych osadników szwedzkich z wyspy Dagö (dziś Hiuma na terytorium Estonii). Powstała wówczas osada Alt-Shvedendorf (ukr. Альт-Шведендорф), na którą składały się Staroszwedskie i Werbiwka (ukr. Старошведське, Вербівка). Później na tym samym terenie pojawiły się inne osady niemieckie i szwedzkie, które w pierwszej połowie XX wieku połączyły się w jedną dużą wieś – Zmijiwkę (Кулигіна 2007, Жаркіх 2021). Potomkowie szwedzkich emigrantów wbrew wszystkim wyzwaniom XX w., zwłaszcza czasów sowieckich, zachowali we wsi jedyne zgromadzenie Szwedzkiego Kościoła Luterańskiego na Ukrainie. Na religijnej mapie miejscowości znajdują się też inne wspólnoty wyznaniowe z własną historią: niemiecka luterańska, greckokatolicka i prawosławna.
Kolejną społecznością imigrantów, która była zmuszona znaleźć nowy dom na chersońskich stepach, byli Ukraińcy, wysiedleni z południowo-wschodnich terenów powojennej Polski w latach 1944–1946 (Kabaczij 2012). Podczas ostatniej zmiany polsko-radzieckiej granicy w 1951 r. wraz z przesiedleniami miejscowej ludności po obu stronach nowej linii granicznej do obwodu chersońskiego, w tym do wspomnianej Zmijiwki, przesiedlono Bojków (Кляшторна 2006). To dzięki ukraińskim przesiedleńcom z południowo-wschodniej Polski i ich potomkom, którzy pielęgnowali tradycje rodzinne i wiarę, wyznanie greckokatolickie w południowej Ukrainie przetrwało czasy radzieckie i odrodziło się w latach 90. wraz z budową nowych cerkwi.
Ostatnie lato przed wojną: badania etnograficzne w 2013 r.
W czerwcu 2013 r., przed – wówczas jeszcze niewyobrażalną – aneksją Krymu przez Federację Rosyjską i rozpoczęciem wojny w Donbasie, miałam szczęście uczestniczyć w badaniach terenowych kijowskiego Instytutu Sztuki, Folkloru i Etnologii Państwowej Akademii Nauk Ukrainy (gdzie pracowałam od listopada 2010 do sierpnia 2014 r.), które kompleksowo zbadały szereg wsi w różnych rejonach obwodu chersońskiego (Боса, Бех, Буйських 2013, s. 107–114). W tym czasie głównymi nadmorskimi kurortami były Odesa oraz wybrzeże Krymu, w mniejszym stopniu Berdiańsk i miejscowości nad Morzem Azowskim. Miasto Chersoń leżało nieco dalej, na stepie, między ujściami rzek, gdzie spotykają się słodkie wody Dniepru i słone fale Morza Czarnego. Czarnomorskie kurorty chersońszczyzny – Dżaryłgacz, Łazurne, Zalizny Port, Skadowsk, Prymorskie, Chorły – stały się bardziej popularne po aneksji Krymu w 2014 r., kiedy biznes turystyczny przeniósł się na wybrzeże kontynentalnej Ukrainy. Wcześniej były to ciche, mało znane miejsca, dobre dla osób poszukających spokojnego wypoczynku, zwłaszcza wczesną jesienią.
Chersoń w czerwcu 2013 r. również przypominał raczej spokojne, nieco senne południowe miasto, z aleją wysokich platanów w centrum, kolorowymi bazarami, na których można było kupić pyszne pomidory wielkości pięści, tzw. bawole serca, dojrzałe wiśnie, czereśnie i ogromną ilość kwiatów, starannie uprawianych w wioskach wokół miasta. Ukraińskim oraz barwnym surżykiem mówiono na bazarach, a także na dworcach – autobusowych i kolejowym, które łączyły Chersoń z wioskami w różnych częściach regionu. W centrum miasta często było słychać język rosyjski oraz surżyk. Sytuacja zmieniła się diametralnie po 2014 r. Wtedy Chersoń stał się przyczółkiem ukraińskości na południu Ukrainy, a zmiany te przejawiały się w potężnych protestach przeciwko rosyjskiej okupacji pod koniec lutego i w marcu 2022 r. (Водотика Т. 2022 ).
Wówczas, w czerwcu 2013 r., w spokojnych przedwojennych czasach, cieszyłam się pobytem w terenie, moją ulubioną pracą i wizytą na południu. Ja i moi koledzy pracowaliśmy w pięciu miejscowościach na obu brzegach Dniepru: we wsiach Radenśk (ukr. Раденськ) i Kozaczi Łaheri (ukr. Козачі Лагері), we wsiach Szyroka Bałka (ukr. Широка Балка) i Ingulec (ukr. Інгулець), we wsi Czułakiwka (ukr. Чулаківка). W tym czasie skupiłam się przede wszystkim na badaniu tradycji, zwyczajów oraz obrzędów cykli pogrzebowych i narodzin, medycynie tradycyjnej, wierzeniach, mitach i praktykach magicznych. Ponadto prowadziliśmy dokumentację fotograficzną starych budynków mieszkalnych i gospodarczych (wykonanych głównie z surowej cegły z trzcinowym dachem), pomników nagrobnych na cmentarzach wiejskich, podmiotowo-atrybucyjnej serii obrzędów pogrzebowych, dawnych fotografii itp. Poniżej przedstawię kilka szkiców z moich notatek terenowych, które przynajmniej częściowo i fragmentarycznie zilustrują niektóre części życia moich rozmówców w przedwojennych, pokojowych czasach.
Kompleks obrzędów związanych z narodzinami w tej części regionu chersońskiego charakteryzuje się silną zmianą tradycji i uproszczeniem jej form. Większość moich rozmówców była w stanie opowiedzieć jedynie o własnych doświadczeniach lub doświadczeniach swoich najbliższych, ale nie o lokalnej tradycji w ogóle. Udało mi się porozmawiać z kilkoma kobietami, które pamiętają istnienie w swoich wsiach babek-akuszerek (ukr. баби-повитухи), które w badanych osadach nazywano „babą” (ukr. баба), „babką” (ukr. бабка), „powituchą” (ukr. повитуха), w Radenśku także „babką, która babkowała” (ukr. бабка, що бабкувала), w Szyrokiej Bałce „babką porodową” (ukr. родільна бабушка), w Kozaczich Łaherach „powiwucha” (ukr. повивуха).
Z reguły matkom moich rozmówczyń przy porodzie towarzyszyła akuszerka (mowa o okresie od końca lat 20. do końca lat 30. XX w.). Jeśli chodzi o ich własne doświadczenia, to większość z nich rodziła w domu z pomocą położnych i starszych kobiet z rodziny lub w szpitalu. Zdarzały się także porody w trakcie pracy w kołchozie, w polu, zwłaszcza w okresie żniw. Noworodka odkładano wówczas w widocznym miejscu, by czekał, aż matka zakończy zmianę. Wiele z dzieci urodzonych w takich okolicznościach, bez należnej opieki w pierwszych godzinach, nie miało szansy przeżyć.
W wiosce Kozaczi Łaheri miejscowa kobieta opowiedziała o akuszerce, która w latach 50. XX w. odbierała poród u jej matki i prosiła, żeby zachować pępowinę, nie wyrzucać jej: „Dziewczyny, oto wasza pępowina, żebyście nigdy nie wyniosły tej pępowiny z tego podwórza”. Uważano, że jeśli pępowina jest trzymana w domu, dzieci dorastają zdrowo. Zostały także zarejestrowane świadectwa znajomości metod medycyny ludowej u akuszerek, dzięki którym umiały leczyć dzieci m.in. od „krzykliwicy” (ukr. крикливиця), „zwichnięć, uchynięć” (ukr. звих), „dziecięcego” (ukr. дєцке), „młodzieńczyka” (ukr. младєнчік). Uważano, że takie choroby mogą zsyłać na dziecko czarownice lub ludzie ze „złym okiem”.
Istniał cały system czynności, które należało wykonać, żeby ochronić dziecko przed ewentualną krzywdą, jak np. wpinanie szpilki w ubranie, zawiązywanie czerwonej wstążki lub nitki na kołysce, zakładanie bielizny na lewą stronę. Od starszych rozmówczyń zebrałam również pewne zakazy i normy zachowania, których kobieta w ciąży musiała przestrzegać, aby zapewnić sobie łatwy poród oraz zdrowie i wygląd dziecka: nie chodzić na pogrzeby, nie ciąć, nie szyć, nie dotykać twarzy, jeśli się czegoś przestraszy, nie kopać kota ani psa.
Pomimo narzuconego przez reżim radziecki ateizmu, niszczenia miejscowych świątyń i brutalnego przerywania tradycji religijnych w badanych wsiach utrzymał się zwyczaj chrztu niemowląt. Miejscowe kobiety często opowiadały, że nawet lokalni funkcjonariusze partii komunistycznej, urzędnicy miejscowych kołchozów i rad wiejskich również potajemnie chrzcili dzieci, zgadzając się z księżmi na odprawianie obrzędu chrztu w nocy, „w chacie” (ukr. на хаті), tak aby nie dowiedzieli się o tym przełożeni.
Według naszych badań znacznie lepszym zachowaniem tradycyjnych form wyróżnia się zespół obrzędów pogrzebowych. W strukturze obrzędu zachowały się wszystkie jego etapy: 1) do chwili śmierci (ukojenie w agonii, spowiedź, pożegnanie); 2) od chwili zgonu do chwili wyniesienia trumny z domu i rozpoczęcia właściwego pogrzebu; 3) kondukt pogrzebowy; 4) właściwy pochówek; 5) powrót z cmentarza i stypa; 6) obrzęd wspomnieniowy. Rozmówcy dużo opowiadali o zwyczajach i obrzędach przedpogrzebowych, począwszy od tradycyjnych ukraińskich omenów śmierci, aktów rytualnych w czasie agonii i mitologicznych wyobrażeń o naturze śmierci, a skończywszy na samym pochówku. W szczególności najczęstszymi oznakami śmierci są według moich rozmówczyń: 1) nietypowe zachowania zwierząt i ptaków (pies wyje lub kopie głębokie dziury, kura pieje jak kogut, sowa pohukuje na dachu domu lub na drzewie itp.); 2) sny-omeny, zwiastujące rychłą śmierć (takie jak zęby wypadające z krwią). Udało mi się nawet zapisać relację występującą w dzisiejszej „żywej” codzienności niezwykle rzadko: uosobienie Śmierci w antropomorficznej postaci kobiecej w białym ubraniu, której pojawieniu się towarzyszył podmuch ostrego, zimnego wiatru (wieś Kozaczi Łageri). Zapis cyklu przedpogrzebowego ujawnił dość reprezentatywny materiał, poczynając od przygotowania zespołu stroju pośmiertnego (nazywanego węzeł, supeł, ukr. вузол, узлик), na czuwaniu przy zmarłym skończywszy. Istnieją też dość stałe zakazy i przestrogi związane z zachowaniem przy umierającym i nieboszczyku (nie można „niepokoić” osoby w agonii; nie można patrzeć przez okno na kondukt; dziecko nie może spać podczas pogrzebu; kobieta w ciąży nie powinna iść na pogrzeb) oraz z pewnymi atrybutami pochówku, szczególnie z pętami (powróz, lina, ukr. вірьовка, мотузок) i wodą, którą obmyto ciało. Odnotowywałam także idee dotyczące magicznego wykorzystania tych przedmiotów – zarówno „na dobre” (np. leczenie pijaństwa), jak i „na złe”. Wszędzie spotkałam także tradycyjne wątki związane z ideą trudnej śmierci złych, grzesznych ludzi lub podejrzewanych o uprawianie czarnej magii i czarów. Do niedawna głównym sposobem na przyspieszenie odejścia duszy takiej osoby było wybicie dziury w suficie lub w dachu domu.
Obrządek pogrzebowy przeszedł oczywiście współczesne przeobrażenia, przede wszystkim w kierunku uproszczenia form i skrócenia poszczególnych etapów, ale zachował swoją tradycyjną strukturę. Wyraźne zmiany można prześledzić także w zakresie tematyki obrządku pogrzebowego, a przede wszystkim atrybutów i wyposażenia zmarłego. Na przykład we wsi Czułakiwka rozmówczyni – kobieta, która obmywa ciała na pogrzebach – twierdziła, że jej sąsiadka włożyła do trumny syna telefon komórkowy, by ten sposób pozostać z nim w kontakcie. Po pogrzebie i cyklu wspomnieniowym kobieta zadzwoniła do syna, przekonując otaczające je osoby, że ten ją słyszy. Jednak pomimo współczesnej formy zewnętrznej podstawa tego przekonania jest całkowicie tradycyjna i opiera się na mitologii pośmiertnego istnienia duszy w innym świecie.
Pochówek samobójców (przede wszystkim wisielców) odbywa się obecnie na wydzielonej części cmentarza. Z reguły takim zmarłym nie stawia się krzyża, tylko nagrobek lub tablicę. W wiosce Ingulec mieszkańcy zachowało się wyobrażenie o magicznym związku wisielców i topielców ze zjawiskami atmosferycznymi – w szczególności z suszą i brakiem deszczu.
W każdej wsi spotkaliśmy się z mitologicznymi opowieściami o „chodzących” zmarłych. Tradycyjnie uważa się, że „chodzić” po śmierci i przeszkadzać żyjącym mogą zwłaszcza ci, których najbliżsi krewni dużo płaczą, szczególnie w nocy; mówi się, że takich martwych „przypłakano” (ukr. приплакали). Ponadto historie mówione o przybyciu zmarłego krewnego (zwykle mężczyzny do kobiety) można podzielić na dwa główne typy: 1) pojawienie się duszy zmarłego w domu w ciągu 40 dni od momentu fizycznej śmierci (zjawy, cienia, postaci zmarłego lub tylko manifestacji akustycznych) z neutralnymi lub negatywnymi działaniami w stosunku do bliskich; 2) przybycie wrogo nastawionego „chodzącego” do kobiety w przeciągu roku, niezależnie od cyklu wspomnieniowego. Zanotowałam również wiele opowieści o snach: sny-omeny śmierci; sny o zmarłych i życiu pozagrobowym; sny związane ze wspomnieniami o zmarłym itp.
Mimo tak rozbudowanej mitologii życia pozagrobowego i szczegółowego zestawu wyobrażeń związanych z pochówkiem nasi rozmówcy emanowali pogodą ducha. Mówili, że było ciężko, „ale jakoś żyliśmy i byliśmy weseli, dużo śpiewaliśmy”. Śmiali się i śpiewali w naszej obecności, częstowali nas barszczem z rybą (południowa wersja barszczu ukraińskiego), gołąbkami w liściach winogron i opowiadali o tym, jakie rośliny lecznicze można znaleźć na stepie. Wracałam do Kijowa z podarowanym mi przez rozmówczynię słoikiem miodu z ziół stepowych oraz ciepłym południowym słońcem, które jasno świeciło w moim sercu.
***
Z wdzięcznością wspominając przebyte ścieżki i ludzi, którzy poświęcili mi tyle uwagi, swojego ciepła i czasu, chcę wierzyć, że wciąż żyją. Bardzo chcę wierzyć, że ich piękne, pomalowane na niebiesko domy wciąż stoją na tych samych ulicach, w tych samych przytulnych południowych wioskach, gdzie w czerwcu drzewa uginały się pod ciężarem dojrzałych, soczystych czereśni, wiśni i morwy. Muszę wierzyć, że żyją też ich dzieci i wnuki, a ich domy wkrótce zostaną uwolnione od okupantów rosyjskich, którzy przybyli nieproszeni do tej kwitnącej krainy, aby ją zniszczyć. Wiem, że wszystko odbudujemy i pewnego dnia znów pojadę do Chersonia, zobaczę aleję platanów w centrum przytulnego, południowego miasta i znów odwiedzę te wszystkie malownicze miejsca, w których kiedyś prowadziłam badania i byłam tak bezchmurnie szczęśliwa.
P.S. 11 listopada 2022 r. Siły Zbrojne Ukrainy wyzwoliły prawy brzeg Dniepru i miasto Chersoń od rosyjskich najeźdźców. Ten dzień zapisze się w najnowszej historii, która tworzy się na naszych oczach.
Bibliografia
Bosa L. i in,
2013 Etnokulʹturna palìtra stepovogo kraû (notatki z ekspedicìï 2013 roku), „Narodna
tvorčìstʹ ta etnologìâ”, Vol 3., s. 107–114.
[Боса Л., Бех М., Буйських Ю., Маховська С., Момот Т., Сіренко С.
2013 Етнокультурна палітра степового краю (нотатки з експедиції 2013 року), „Народна творчість та етнологія”, Vol 3., s. 107–114].
Family secretly film…
2022 Family secretly film life in Russian-occupied Ukraine – BBC News, https://www.youtube.com/watch?v=QSaxduOxogU (05.05.25).
Kabaczij R.
2012 Wygnani na stepy. Przesiedlenie ludności ukraińskiej z Polski na południe Ukrainy w latach 1944–1946, Warszawa.
2022 (Podkasti Kavuna). Rozpovìdaêmo pro nìmecʹku ìstorìû ukraïnsʹkogo Visokopìllâ na Hersonŝinì, https://kavun.city/articles/236632/podkasti-kavuna-rozpovidaemo-pro-nimecku-istoriyu-ukrainskogo-visokopillya-na-hersonschini (05.05.25).
[Кавун.Сity
2022 (Подкасти Kавуна). Розповідаємо про німецьку історію українського Високопілля на Херсонщині, https://kavun.city/articles/236632/podkasti-kavuna-rozpovidaemo-pro-nimecku-istoriyu-ukrainskogo-visokopillya-na-hersonschini (05.05.25)].
Klâštorna N.
2006 Akcìâ-51. Ostannì svìdki, peredmova O. Ûristovsʹkogo, pìslâmova D. Petrečko, Vìnnicâ.
[Кляшторна Н.
2006 Акція-51. Останні свідки, передмова О. Юристовського, післямова Д. Петречко, Вінниця].
Kulygìna O.
2007 Zmìïvka: mala Êvropa na Pìvdnì Ukraïni, https://risu.ua/zmijivka-mala-yevropa-na-pivdni-ukrajini_n15586 (05.05.25).
[Кулигіна О.
2007 Зміївка: мала Європа на Півдні України, https://risu.ua/zmijivka-mala-yevropa-na-pivdni-ukrajini_n15586 (05.05.25)].
Lazansʹka T.Ì.
b.d. Pohìd u Tavrìû za voleû 1856, http://www.history.org.ua/?termin=Pokhid_Tavriiu (05.05.25).
[Лазанська Т.І.
b.d. Похід у Таврію за волею 1856, http://www.history.org.ua/?termin=Pokhid_Tavriiu, (05.05.25)].
Partizani v Hersonì…
2022 Parytzany v Hersonì: âk pìdpìlʹniki borûtʹsâ z rosìjsʹkymy okupantami, https://uatv.ua/uk/partyzany-v-hersoni-yak-pidpilnyky-boryutsya-z-rosijskymy-okupantamy-video/ (05.05.25).
[Партизани в Херсоні…
2022 Партизани в Херсоні: як підпільники борються з російськими окупантами, https://uatv.ua/uk/partyzany-v-hersoni-yak-pidpilnyky-boryutsya-z-rosijskymy-okupantamy-video/ (05.05.25)].
Rapacki F.
2020 Kraina niskich płotów. Niełatwy urok Chersońszczyzny, https://new.org.pl/866,rapacki_nielatwy_urok_chersonszczyzny.html (05.05.25).
Rogalʹsʹka N.
2022 „Nìbi časìv Drugoï svìtovoï”: oprilûdneno novì foto zvìlʹnenogo Visokopìllâ na Hersonŝinì, https://www.stopcor.org/ukr/section-suspilstvo/news-nibi-chasiv-drugoi-svitovoi-oprilyudneno-novi-foto-zvilnenogo-visokopillya-na-hersonschini-08-09-2022.html (05.05.25).
[Рогальська Н.
2022 „Ніби часів Другої світової”: оприлюднено нові фото звільненого Високопілля на Херсонщині, https://www.stopcor.org/ukr/section-suspilstvo/news-nibi-chasiv-drugoi-svitovoi-oprilyudneno-novi-foto-zvilnenogo-visokopillya-na-hersonschini-08-09-2022.html].
Rudomanov O.
2017 Nìmecʹke seliŝe na Hersonŝinì, https://lb.ua/blog/oleksandr_rudomanov/357006_nimetske_selishche_hersonshchini.html (05.05.25).
[Рудоманов O.
2017 Німецьке селище на Херсонщині, https://lb.ua/blog/oleksandr_rudomanov/357006_nimetske_selishche_hersonshchini.html].
Vodotyka S.G., Savenok L.A.,
2014 Zminy etničnoï struktury naselennia Hersonskoï oblasti u druhij polovyni XX stolittia, Ìstoričnij arhìv. Naukovì studìï: Zb. nauk. pr. Mikolaïv: ČDU ìm. Petra Mogili, s. 26 – 32 .
[Водотика С. Г., Савенок Л. А.,
2014 Зміни етнічної структури населення Херсонської області у другій половині ХХ століття, Історичний архів. Наукові студії: Зб. наук. пр. Миколаїв: ЧДУ ім. Петра Могили, s. 26 – 32 ].
Vodotyka T.
2022 Hersonsʹke dyvo, https://tyzhden.ua/Society/254505 (05.05.25).
[Водотика Т.
2022 Херсонське диво, https://tyzhden.ua/Society/254505 (05.05.25)].
Žarkìh L.
2021 Zmìïvka. Selo na Hersonŝinì kudi ïzdiv korolʹ, https://www.bbc.com/ukrainian/features-56906424 (05.05.25).
[Жаркіх, Л.
2021 Зміївка. Село на Херсонщині куди їздив король, https://www.bbc.com/ukrainian/features-56906424, (05.05.25)].
Žovtа strìčkа
2025 Žovtа strìčkа, www.zhovtastrichka.org (08.05.2025).
2025 Жовта стрічка, www.zhovtastrichka.org (08.05.2025)].
Fotografie zostały wykonane przez autorkę artykułu w 2013 roku.
