Mundial, dziedzictwo i polityka czyli przyczynek do tego, jak kształtuje się przestrzeń miejska w Kazaniu

Czerwiec 2018 roku: Kazań zawstydza światowe metropolie. Ulice są nienaturalnie czyste, zrewitalizowane parki i skwery pysznią się nowoczesnym designem, turystyczne autobusy witają kibiców serdecznymi banerami. Miasto tętni życiem, naelektryzowane świąteczną atmosferą powietrze przenika do płuc i wywabia ludzi z domów. Fani drużyny kolumbijskiej głośno świętują pod okiem niekryjących rozbawienia policjantów. „Messi? Good?” – próbują nawiązać kontakt mundurowi, unosząc kciuk do góry. Jest gorąco, wakacyjnie i wesoło. Trwa wielka sportowa feta, mistrzostwa świata w piłce nożnej. Kazań przyjmuje turystów z całego świata z osławioną tatarsko-rosyjską gościnnością. A jest ich niemało. Do stolicy Tatarstanu, według danych Turstatu, ma przyjechać ponad 250 tysięcy kibiców¹. Nad bezpieczeństwem rozentuzjazmowanego tłumu czuwa około tysiąca wolontariuszy². Strumienie kibiców płyną od położonej tuż nad rzeką Kazanką strefy kibica, do celnie opisanej przez Masłowską centralnej ulicy Baumana, „[czegoś] w rodzaju tatarskiej odpowiedzi na Piotrkowską: ni to mózg, ni to serce, ni to jelita miasta […]; w sezonie letnim daje koryto porywistej ludzkiej rzece” (Masłowska 2017: 112).

Tymczasem, nieco poza zasięgiem rozgorączkowanego piłkoszału, mieszkańcy stuletniego domu na Starej Tatarskiej Słobodzie³ otworzyli swoje podwórko dla miłośników miasta Kazania. Za drewnianym domem ustawiono niewielką scenę, nad miejscami dla widowni powiewają kolorowe chorągiewki, goście dostają wodę, herbatę i czak-czak⁴. W programie występy młodych lokalnych artystów: tradycyjne pieśni tatarskie i tatarski rock oraz konsultacje z mieszkańcami. Nie ma tłumów, ale przyszli ludzie z sąsiedztwa, jest ktoś z rady dzielnicy i dziennikarka z Francji robiąca reportaż o Mundialu. Rozciągający się na bramie transparent z dobrze już w Kazaniu znanym logiem festiwalu Tom Sawyer Fest nie pozostawia wątpliwości, kto jest sprawcą całego zamieszania. Bez względu na rozgrywające się obok wielkie sportowe wydarzenie, miejscy aktywiści robią swoje. Dom przy ulicy Tukaja 33 wspólnymi siłami wolontariuszy festiwalu zostanie odrestaurowany jeszcze tego lata.

Miasto w perspektywie (i rękach) aktywistów –inicjatywa oddolna

Inicjatywa Tom Sawyer Fest zrodziła się w roku 2015 w Samarze. W latach 2015-2016, ramię w ramię z jej ojcem założycielem –Andriejem Koczetkowem wolontariusze odnowili fasady siedmiu domów z przełomu XIX i XX wieku. Tom Sawyer Fest jest niekomercyjną inicjatywą oddolną, niezależną od władz miejskich czy federalnych i finansowaną ze środków pozyskiwanych od sponsorów. Idea festiwalu polega na odnawianiu przez wolontariuszy elewacji zaniedbanych domów, które nie są pomnikami kultury czy obiektami dziedzictwa narodowego, ale stanowią architektoniczną i/lub historyczną wartość i znajdują się w prywatnych rękach. Nazwa festiwalu pochodzi od tytułowego bohatera powieści Marka Twaina, który został przez swą ciotkę ukarany nakazem pomalowania płotu. Sprytny chłopiec, pozorując niezwykłe zaangażowanie i przedstawiając banalną czynność jako wyjątkową gratkę, zachęcił do malowania parkanu wszystkich swoich kolegów i w rezultacie został przez nich wyręczony.

Informacja o Tom Sawyer Fest dość szybko dotarła do Kazania i inicjatywa została przejęta przez lokalnych aktywistów, wśród nich pomysłodawców i założycieli muzeum czak-czaka, dziennikarzy, członków Towarzystwa Opieki nad Zabytkami⁵, architektów, a nawet prywatnych przedsiębiorców. Tom Sawyer Fest pod hasłem: „Ożywimy domy razem” w 2018 roku odbył się w Kazaniu po raz trzeci. Ogromna popularność festiwalu, który w roku 2018 odbył się już w 22 miastach (m. in. w Woroneżu, Riazaniu, Omsku, Jekaterynburgu czy Magnitogorsku) jak również deklaracje aktywistów sygnalizują, jaką część odpowiedzialności za historyczną tkankę miejską ponosi trzeci sektor.

Jak pisze na stronie festiwalu jego główny ideolog Koczetkow: „Tom Sawyer Fest jest społecznością powołaną dla rozwiązywania materialnych i socjalnych problemów, związanych z dziedzictwem historyczno-kulturowym. Wrażliwość na te problemy i chęć pomocy w ich rozwiązaniu jest główną motywacją uczestnictwa w festiwalu ze strony ochotników⁶. Fundament akcji stanowi nieodpłatna praca wolontariuszy, organizatorami akcji mogą być obywatele danego miasta, a organy władzy, instytucje kulturalne i naukowe czy komercyjne firmy mogą zostać jedynie partnerami/sponsorami festiwalu. Polityczna czy partyjna działalność są w ramach festiwalu zabronione. Tom Sawyer Fest działa na rzecz tej części miejskiej struktury, która jest jakoby skazana na zagładę: nie podlega instytucjom powołanym do ochrony zabytków (od Ministerstwa Kultury po urzędy konserwatorskie) i nie stanowi obiektu zainteresowania inwestorów (chyba, że jako działka, którą można oczyścić i sprzedać pod kolejną zabudowę). Aktywiści walczą nie tylko o zachowanie historycznej architektury miasta (w tym unikalnych przykładów tatarskiego modernizmu), ale również przeciwko unifikującej centra miast polityce miejskiej. „Jeśli wyburzy się starą zabudowę miasta i postawi takie same centra handlowe, stadiony i biurowce jak wszędzie, stracimy swój unikalny charakter, będziemy tacy, jak wszyscy, czyli nijacy” –słyszę od Ilszata, jednego z lokalnych aktywistów⁷.

Kuratorzy kazańskiej edycji festiwalu w rok go poprzedzający kolektywnie wybierają domy, a ich mieszkańcom pozostawiają w skrzynce listy, w których przedstawiają zamiar odrestaurowania budynku i zachęcają do współudziału. Jak przyznają aktywiści, dość często idea spotyka się z brakiem zrozumienia. Pierwszą reakcją mieszkańców jest zdziwienie i niedowierzanie, na część listów nigdy nie odpowiedziano. Stare kazańskie domy są często podzielone na mieszkania, przynależące kilku rodzinom. Aktywiści przyznają, że z brakiem porozumienia pomiędzy mieszkańcami domu w kwestiach remontu części wspólnych, jak dach i elewacja spotykają się niemal zawsze. Mieszkańcy mogą również zgłaszać swoje domy sami. Problem polega jednak na tym, że takich starych, autentycznych domów pozostało w Kazaniu już naprawdę niewiele.

Miasto w perspektywie decydentów i deweloperów: inwestycje

Strategia miejskiego rozwoju Kazania, realizowana od końca lat 90. faworyzowała inwestycje w centrum miasta kosztem oryginalnej tkanki miejskiej. Przełomowym momentem okazała się organizacja obchodów 1000-lecia Kazania. W jej ramach poczyniono szereg inwestycji: powołano Muzeum 1000-lecia wchodzące, obok m.in. Muzeum Kultury Narodowej i Galerii Sztuki im. Zaripowa, w muzealny kompleks Narodowego Kulturalnego Centrum Kazania. Muzeum przedstawia historię Kazania i Tatarstanu od zarania dziejów, kładąc nacisk na autonomiczność rdzennej kultury tatarskiej. W ramach jubileuszu sfinansowano budowę największego w Rosji meczetu – Kul Szarif znajdującego się na kazańskim Kremlu. Kul Szarif nie jest po prostu głównym meczetem Kazania i Tatarstanu, ale nowym symbolem miasta i republiki oraz środkiem ciężkości dla Tatarów na świecie (Kinossian 2012a: 884). Meczet w roku 2000 został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Na poczet obchodów Milenium Kazania sfinansowano jeszcze inwestycje, takie jak wybudowanie części kazańskiego ringu, łączącej dwa brzegi rzeki Kazanki (Most Milenium), postawienie największego w Rosji i jednego z większych w Europie hipodromu oraz urządzenie zimowego kompleksu sportowego Tat-Neft Areny. Zrewitalizowano również dwie centralne ulice: Petersburską i Moskiewską. Synonimem kazańskiej rewitalizacji stało się jednak usuwanie zabytkowej architektury. Kuratorka Tom Sawyer Fest Olesia Bałtusowa z żalem wspomina: „Oprowadzaliśmy wycieczki po mieście i na naszych oczach buldożery burzyły pomniki kultury i dziedzictwa narodowego”⁸.

Olesia Bałtusowa to dla dziedzictwa kulturowego Kazania postać szczególna. Z zawodu dziennikarka, z zamiłowania członkini Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, w latach 2008-2011 pracowała jako przewodnik turystyczny po Kazaniu. W jednej z jej wycieczek wziął udział sam prezydent Republiki Tatarstanu – Rustam Minnichanow. Żarliwa opowieść lokalnej patriotki zwróciła uwagę na ignorowany dotychczas aspekt ochraniania autentycznego dziedzictwa i zrobiła na prezydencie na tyle duże wrażenie, że zaproponował jej stanowisko swojej pomocnicy. Był to dość przełomowy moment w polityce Tatarstanu, którego włodarze wiele wysiłków i środków poświęcający na kreowanie nowego wizerunku, a zatem i tożsamości miasta za pomocą spektakularnych inwestycji, skonfrontowali się z rzeczywistością. Bałtusowa od 2011 roku zajmuje się kwestiami ochrony historycznego i kulturowego dziedzictwa w urzędzie prezydenta. Nie oznacza to bynajmniej, że rewitalizacja starych dzielnic Kazania stała się priorytetem miejskiej polityki. Festiwal Tom Sawyer Fest, którego pomocnica prezydenta jest kuratorką, nadal pozostaje jednym z niewielu narzędzi rewitalizacji ulic w historycznych częściach miasta.

Katalizator miejskiej transformacji: mega event

W tym miejscu warto przypomnieć, że pojęcie rewitalizacji może być pojmowane na różne sposoby – w zależności od społecznych aktorów, którzy się nim posługują. W mieście równolegle z festiwalem Tom Sawyer Fest trwa bowiem Mundial. Nie jest to pierwsze wydarzenie sportowe na wielką skalę (ang. mega event) w Kazaniu. Mimo, że są ryzykowne i drogie, megaeventy pozostają atrakcyjne dla miejskich managerów, ponieważ roztaczają przed miastem możliwość wykreowania własnej marki, z której wynikają konkretne profity. Kolejnym, po 1000-leciu Kazania, krokiem w strategii kreowania wizerunku tryskającego energią i politycznie znaczącego miasta (Kinossian 2012b: 347) oraz sposobem na pozyskanie środków z federalnej kasy (Trubina 2015: 9) była organizacja letniej Uniwersjady w 2013 roku. O organizację studenckich igrzysk olimpijskich Kazań ubiegał się od lat dwutysięcznych, po drodze przegrywając wyścig o Uniwersjadę 2011 z chińskim Schenzen. Według Levina i Iveroth, skuteczna miejska regeneracja na szeroką skalę w ramach organizacji mega-eventu często –szczególnie dla przegranych w procesie ubiegania się o jego organizację – zależy od tego, czy „autorzy” projektu są zdolni uchwycić przyciągający self-image, a następnie go wykorzystać i ulepszyć. Należałoby to rozumieć w ten sposób, że metaforyczną transformację tej autokreacji miasta można postrzegać również jako warunek wstępny do oczekiwanej realnej miejskiej transformacji, a nie tylko jako jej rezultat (Levin, Iveroth 2014: 156) Jednym zdaniem: żeby zrewitalizować miasto w ramach imprezy sportowej na wielką skalę, trzeba je takim zobaczyć.

Nieodzowne inwestycje w ramach Uniwersjady objęły miejską infrastrukturę, która uległa znacznej modernizacji. Utworzono dwudziestotrzykilometrową linię szybkiego tramwaju, linię szybkiej kolei wiodącą do lotniska, nowy terminal oraz odrestaurowano już istniejący, przeprowadzono również remont dworca kolejowego, sześćdziesięciu pięciu kilometrów dróg, sześćdziesięciu trzech miejskich ulic i czterdziestu jeden przejść dla pieszych. Dla przeprowadzenia studenckich igrzysk wzniesiono w Kazaniu sześćdziesiąt cztery nowe obiekty, w tym trzydzieści trzy dla rozegrania zawodów sportowych. Warto wymienić tu wioskę olimpijską (Dierjewnia Uniwersjady) z ponad czternastoma tysiącami miejsc mieszkalnych (obecnie jest ona wyposażonym w sportowo-rekreacyjną infrastrukturę kampusem dla studentów KFU), stadion piłkarski na 45 tysięcy widzów – Kazań Arena, pałac sportów walki „Ak Bars”, akademię siatkówki, akademię tenisa czy tor wodny na jeziorze Kaban. Skala inwestycji poczynionych w Kazaniu była ogromna, sama Dierjewnia Uniwersjady miała kosztować 14,5 miliarda rubli (ok. 211 mln euro).

Intersującym zjawiskiem stało się zaimplementowanie w przestrzeń Kazania nazw własnych w języku angielskim w ramach szerszego postulatu tworzenia przyjaznego turystom środowiska i przydaniu miastu „globalnego image’u” (Aristowa 2016: 219). Faktem jest, że większość z tych „tłumaczeń” była właściwie transliteracjami rosyjskich nazw ulic, ledwie lub wcale podobnymi do języka angielskiego, które mogły być używane przez obcokrajowców jedynie w celach fonetycznych – dla poprawnego wymówienia trudnych nazw geograficznych. Np. gości przyjeżdżających samochodem witał znak: „Республика Татарстан – Respublika Tatarstan”, gdzie nieistniejące w języku angielskim, tj. nic nieznaczące dla angielskojęzycznych turystów słowo, można było po prostu zastąpić słowem „republic” (Aristowa 2016: 219).

Wiele studiów zajmujących się fenomenem mega eventu jako katalizatora rozwoju sugeruje, że lokalni decydenci i przedsiębiorcy wykorzystują obietnicę organizowania imprezy sportowej, żeby torować drogę schematom rozwoju miejskiego na wielką skalę, które w innym przypadku nie byłyby możliwe na tym samym ambicjonalnym poziomie albo z taka samą prędkością (Levin, Iveroth 2014: 156-157). Jak dowodzi Elena Trubina, wykorzystanie mega-eventów do osiągania szybkiego wzrostu legitymizuje nierówną dystrybucję środków i wzmacnia rolę państwa dzięki uprzywilejowaniu konkretnych miast i regionów (por. Trubina 2015). Z kolei jeden z moich rozmówców, aktywista miejski (ale niezwiązany z festiwalem Tom Sawyer Fest) Jewgienij⁹ zauważa, że atmosfera wielokulturowej sportowej fety panująca w mieście i udzielająca się mieszkańcom, służbom porządkowym i urzędnikom realnie wpływa na liberalizację w kraju.

Okrzyknięty sportową stolicą Rosji Kazań nie podzielił losu miast – gospodarzy, w których po organizacji mega imprezy pozostała niszczejąca i generująca długi infrastruktura. Jeszcze przed Uniwersjadą w Kazaniu odbyły się mistrzostwa świata Formuły 1 Powerboat Racing (2011), a już podczas przygotowań do studenckiej olimpiady było wiadomo, że Rosja będzie gospodarzem Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej w 2018 roku. W rok je poprzedzający w Kazaniu odbył się Puchar Konfederacji. Ten, w plebiscycie czytelników ogłoszonym przez popularny magazyn online o życiu w Tatarstanie – „Inde”¹⁰, zwyciężył w kategorii „wydarzenie roku”, co świadczy o niekłamanym uznaniu mieszkańców Kazania (a przynajmniej ich części) dla organizowania imprez sportowych na światowym poziomie w rodzinnym mieście.

Zakończenie

Przedstawione strategie rewitalizacji – zainicjowana przez decydentów organizacja mega eventu i inicjatywa oddolna mieszkańców – znajdują się na przeciwległych biegunach światopoglądowych, a jednak współistnieją ze sobą w czasie i przestrzeni. Nie trzeba podkreślać, że nie są to jedyne ze zjawisk mających miejsce w Kazaniu. Wielość aspektów przestrzeni miejskiej zmusza jej obserwatora do uznania jej plastycznego charakteru, do dostrzeżenia, że jest ona zarówno rekonstrukcją, stroną, medium jak i rezultatem historycznie ukształtowanych specyficznych relacji społecznych (Brenner 2011: 11). Krytyczne przyglądanie się przestrzeni miejskiej ułatwia dostrzeżenie faktu, że państwo, rynek i społeczeństwo wzajemnie się przenikają, zatem wymykają się jednoznacznym ocenom. Skomplikowane relacje pomiędzy społeczeństwem, polityką i ekonomią rodzą pytanie: jakie fenomeny odpowiadają za specyfikę miejskiej transformacji? Analiza tychże fenomenów, procesów i praktyk, osadzona w historycznym, lokalnym i globalnym kontekście, ułatwia dostrzeżenie transnarodowych, ponadlokalnych i regionalnych czynników wpływających na produkcję i transformację przestrzeni miejskiej.

Przestrzeń miejska nie jest bowiem niczym danym z góry, ale powstaje w wyniku procesu nazwanego przez Bohdana Jałowieckiego społecznym wytwarzaniem przestrzeni. Jest to proces, na którym odciskają swoje piętno relacje władzy (w ich ramach podmioty rozwijają specyficzne miejskie strategie) oraz na który bezustannie wpływają autonomiczne praktyki zawłaszczania (Streule 2016: 25). Przyglądanie się im pozwala dostrzec, że miasto jest wypadkową relacji pomiędzy oficjalnie produkowanymi ideologiami, dyskursami i obrazami a szczegółami życia codziennego (Laszczykowski 2016: 4-5).

Przypisy:
1. Agencja Turstat prowadzi badania rynku turystycznego w Rosji i pozostałych krajach Wspólnoty Niepodległych Państw. http://turstat.com/kazan2018fifaworldcup, wgląd 29.10.2018.
2. https://www.tatar-inform.ru/news/2018/06/18/615784/, wgląd: 24.10.2018.
3. Stara Tatarska Słoboda –historyczna część Kazania, położona pomiędzy jeziorem Kaban i ścisłym centrum miasta. Historia dzielnicy związana jest z przesiedleniem do tej części miasta Tatarów, po jego zdobyciu przez Iwana Groźnego (słoboda -ros. слобода-w momencie jej założenia podlegała służbie państwu). Przez stulecia kształtowała swój unikatowy, oparty na kulturze tatarskiej, narodowej architekturze i planie zabudowy, charakter.
4. Czak-czak (ros. чак-чак, kaz. шәк-шәк) -tradycyjny deser tatarski; usmażone na głębokim tłuszczu kawałki ciasta z mąki pszennej, posklejane miodem.
5. Ros.: Общество охраны памятников.
6. http://tsfest.ru/tsf-basic-values/, wgląd 31.10.2018.
7. Imię zmienione, wywiad przeprowadzony 6.01. 2018.
8. Wywiad przeprowadzony 9.01.2018.

Aleksandra Turowska

Doktorantka w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM w Poznaniu. Prowadzi badania w Kazaniu na temat kształtowania przestrzeni miejskiej przy udziale różnych aktorów społecznych: lokalnych polityków, firmy, aktywistów miejskich, deweloperów, architektów i mieszkańców. Jej zainteresowania naukowe to, obok antropologii miasta, architektura modernizmu i wspólnotowe praktyki zamieszkiwania.