Capoeira to sztuka walki i afrobrazylijski rytuał łączący w sobie elementy muzyki, tańca, akrobatyki, walki i gry. Jest ona obecnie praktykowana nie tylko w Brazylii, ale w wielu innych krajach i – wraz z sambą i piłką nożną – stanowi jedną z najważniejszych form wyrazu kultury brazylijskiej. W 2014 r. capoeira została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO. Jednak jej historia to nieustanna walka o uznanie oraz prawa i szacunek dla kultury afrobrazylijskiej.
Trochę historii
Źródła historyczne potwierdzają, że capoeira została przywieziona do Brazylii przez afrykańskich niewolników w XVI w. i była tam obecna przez cały okres kolonialny aż do końca wieku XIX, kiedy terytorium to stanowiło część imperium portugalskiego.
Jej mitologiczne początki odnajdujemy w Afryce Zachodniej, szczególnie na wybrzeżu Beninu oraz w różnych rytualnych sztukach walki w Angoli, do których należy m.in. n’golo, czyli Taniec Zebr. Był to rytuał inicjacyjny młodych mężczyzn, podczas którego walczyli ze sobą przy użyciu kopnięć, uderzeń i akrobacji bardzo podobnych do capoeiry.
XIX-wieczne źródła historyczne na temat capoeiry opisują ją jako zjawisko miejskie. Jej dwa główne ośrodki to portowe miasta, które ówcześnie były głównymi punktami handlu niewolnikami: Salvador w stanie Bahia na północnym wschodzie Brazylii oraz Rio de Janeiro. Capoeira w tym okresie była kojarzona z osobami z grup defaworyzowanych w Brazylii, w Rio de Janeiro z gangami przestępczymi (zwanymi maltas), a w Salvadorze ze złodziejami i ludźmi agresywnymi. Istnieją jednak również źródła historyczne, które wskazują, że capoeirę praktykowali także robotnicy portowi, marynarze, a nawet policjanci. We wszystkich sytuacjach ten rytualny rodzaj sztuki walki był przedstawiany jako forma samoobrony, w której używano kopnięć, uderzeń głową, noży i pięści. Należy pamiętać, że capoeira, podobnie jak inne praktyki o afrykańskich korzeniach, takie jak religia candomblé i samba, była nielegalna w okresie pierwszej republiki Brazylii, czyli od 1889 do 1937 r.
Style capoeiry
Capoeira w XX w. przeszła znaczące zmiany. Z praktyki ulicznej, uprawianej głównie na placach miejskich i podczas festynów, stała się sztuką walki nauczaną w profesjonalnych akademiach sportowych. W latach 30. XX w. w Salvadorze Manoel Dos Reís Machado, znany jako Mestre (mistrz) Bimba, wprowadził metodę nauczania capoeiry jako sztuki samoobrony i walki, nadając jej nazwę Luta Regional Baiana (regionalna walka bahijska). Jego celem było stworzenie autentycznie narodowej sztuki walki, która mogłaby konkurować z innymi popularnymi wówczas dyscyplinami, jak na przykład brazylijskie ju-jitsu, i która pozwoliłaby zmienić negatywny wizerunek capoeiry dotąd kojarzonej z marginesem społecznym i przemocą. W ten sposób Bimba wprowadził tę praktykę do innych warstw społeczeństwa Bahii. Wielu jego uczniów stanowili biali i metysi, studenci uniwersytetów, profesjonaliści i przedstawiciele klasy średniej oraz wyższej średniej. Bimba jest uznawany za mistrza, który przyczynił się do legalizacji capoeiry, która nastąpiła w 1937 r.
W latach 40. XX w. Vicente Ferreira Pastinha, znany jako Mestre Pastinha, wraz z innymi adeptami, postanowił również usystematyzować capoeirę, która wciąż była praktykowana na ulicach. Nadał jej nazwę Angola, w celu podkreślenia jej afrykańskich korzeni. Capoeira Angola rozwinęła się jako styl odmienny od Luta Regional Baiana. Kładła nacisk na elementy kulturowe, takie jak muzyka, śpiew, gra oparta na sprycie, podstępie i szacunku wobec mistrza capoeiry. Styl ten obejmował również wprowadzenie jednolitych strojów, obuwia oraz uproszczenie systemu stopni i rytuałów inicjacyjnych.
W ten sposób capoeira zaczęła być reprezentowana w dwóch odmiennych stylach: jednym skoncentrowanym na aspekcie rywalizacji, sporcie i skuteczności w walce, a drugim – na elementach kulturowych, muzycznych i tradycjach afrobrazylijskich.
W latach 70. XX w. niektórzy uczniowie Mestre Bimby osiedlili się w południowych miastach Brazylii, głównie w Rio de Janeiro i São Paulo, gdzie capoeira przeszła kolejną transformację. Wielu liderów tej sztuki, jak Néstor Capoeira, Suassuna, Camisa i Acordeon, stworzyło własny styl, łącząc elementy zarówno capoeiry Bimby, jak i stylu Angola. Nowa forma tej sztuki walki otrzymała nazwę Capoeira Contemporânea (capoeira współczesna). Styl ten, skoncentrowany zarówno na aspektach walki, jak i na sztuce, tańcu i muzyce, jest obecnie najbardziej znaną formą capoeiry w Brazylii i poza jej granicami. W latach 70. niektórzy adepci zostali zatrudnieni przez zespoły baletowe, dzięki czemu mogli zaprezentować capoeirę poza Brazylią – głównie w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Dwaj z nich, mestre Jelon Vieira i Loremil Machado, przenieśli się na stałe do Nowego Jorku w 1975 r. i założyli tam pierwsze akademie capoeiry poza Brazylią. Mówi się nawet, że niektóre ich taneczne ruchy miały wpływ na powstanie i rozwój breakdance’u na początku lat 80.
Capoeira rozprzestrzenia się na świecie
Dziś capoeira to sztuka, która jednoczy ludzi w celu wspólnego świętowania wolności, ekspresji artystycznej oraz rozwoju osobistego. Jej demokratyczny duch sprawia, że jest praktykowana przez dzieci, młodzież, dorosłych i osoby starsze. W różnych częściach świata powstały także inicjatywy mające na celu dotarcie z capoeirą do osób żyjących w ubóstwie i wykluczeniu. Pojawiły się również — zwłaszcza po pandemii — kursy i specjalistyczne zajęcia online, które przyczyniły się do globalnej ekspansji capoeiry.
Grupy capoeiry na świecie różnią się między sobą stylem i celami, jednak faktem jest, że wiele krajów pisze dziś własną historię tej sztuki. W Meksyku capoeira jest praktykowana od ponad dwudziestu pięciu lat, w Anglii – od ponad trzydziestu, w Niemczech – od co najmniej dwudziestu. W Polsce również ma swoją tradycję sięgającą początków XXI w. Istnieją tu duże grupy o międzynarodowej renomie, takie jak UNICAR, oraz szkoły reprezentujące nurt capoeiry Angola, jak Grupo Zimba Warszawa.
Podobnie w ostatnich latach można mówić o ekspansji capoeiry w krajach afrykańskich, takich jak Mozambik, RPA, Angola, Demokratyczna Republika Konga, Togo czy Nigeria.
Grupy capoeiry działają również w Indiach, Chinach, Tajlandii, Korei Południowej, a także już od dwóch dekad w Japonii. To rozprzestrzenienie się capoeiry na całym świecie świadczy o jej ogromnej popularności i zdolności do łączenia ludzi w różnych krajach we wspólnej praktyce, ruchu oraz nauce muzyki i historii Brazylii.
Duchowość i filozofia życia
Capoeira, a zwłaszcza styl Angola, to nie tylko praktyka fizyczna. Obejmuje ona również szereg fundamentów duchowych i przez wielu mistrzów uważana jest za filozofię życia. Najważniejsi jej przedstawiciele podkreślają, że capoeirista powinien znać historię tej sztuki, być świadomy dziedzictwa jej przodków oraz znaczenia postaci zmarłych mistrzów. W tym kontekście znajomość języka portugalskiego jest kluczowa, ponieważ wiele pieśni nawiązuje do legendarnych opowieści o mistrzach capoeiry i zawiera przesłania oraz lekcje życiowe. Wyrażenia cielesne i symboliczne capoeiry wiążą się także bezpośrednio z afrobazylijskimi religiami, jak candomblé i umbanda.
Candomblé w stanie Bahia to pochodząca z Afryki religia, która opiera się na wierze w duchowe opętanie przez bóstwa zwane orixás. Uosabiają one zestawy cech osobowych, odkrywanych przez wiernych. Umbanda, rozwinięta w Rio de Janeiro, jest podobna do candomblé pod względem obecności rytuałów opętania, lecz ma charakter synkretyczny – łączy elementy spirytualizmu kardecjańskiego, katolicyzmu oraz wiarę w szeroki wachlarz duchów.
Większość mistrzów capoeiry Angola jest związana z religiami o afrykańskich korzeniach. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu ta religijna więź była utrzymywana raczej w sferze prywatnej, jednak obecnie relacja między capoeirą a religiami candomblé i umbanda staje się coraz bardziej widoczna, szczególnie w Brazylii oraz w grupach międzynarodowych, z którymi mistrzowie utrzymują bliższe kontakty.
Filozofia życia wynikająca z capoeiry według jej liderów wiąże się z głębokim wpływem, jaki praktyka ta może mieć na życie człowieka. Capoeira, zwłaszcza styl Angola, opiera się na fizycznej interakcji, w której kluczową rolę odgrywa zwodzenie przeciwnika jako zamaskowana forma walki, unikająca bezpośrednich przejawów przemocy. Dlatego liderzy capoeiry starają się przenieść tę postawę również na codzienne życie, promując strategię bez przemocy, opartą na sprycie, elastyczności i umiejętności obchodzenia się z trudnościami. Oznacza to także umiejętność budowania relacji z innymi ludźmi, bez utraty opanowania, z poczuciem humoru i ironią jako narzędziami radzenia sobie w trudnych sytuacjach
Sztuka dążąca do wolności i ekspresji osobistej
Wielu badaczy capoeiry uważa, że pojęcie zwodzenia ma swoje korzenie w okresie niewolnictwa oraz w sposobach, w jakie niewolnicy uczyli się negocjować swoje przetrwanie w realiach opresji, gdzie bezpośrednia konfrontacja często kończyła się śmiercią. Dziś osoby praktykujące capoeirę w Brazylii, które należą do grup mniejszościowych, traktują tę sztukę jako formę oporu kulturowego oraz narzędzie polityczne służące działaniom społecznym. Na poziomie globalnym wiele grup capoeiry również wykorzystuje tę sztukę walki jako środek wyrażania sprzeciwu wobec niesprawiedliwości i przemocy, których doświadczają mniejszości na całym świecie.
Złożoność capoeiry oraz różne interpretacje jej praktyki, w zależności od stylu, sprawiają, że trudno mówić o jednej, uniwersalnej formie wyrazu. W rzeczywistości mamy do czynienia z szeregiem szkół i własnych tradycji, które łączy kilka wspólnych elementów takich jak praktyki ruchowe oraz rozwój i ekspresja, zarówno indywidualna, jak i zbiorowa.
Jednym z najważniejszych aspektów capoeiry jest jej inkluzywny charakter oraz nacisk na rozwój osobisty, ponieważ capoeiry może uczyć się każdy, niezależnie od wieku, kondycji fizycznej czy sytuacji materialnej. Faktem jest, że wiele grup stara się postrzegać capoeirę nie tylko jako sztukę walki ukierunkowaną na rywalizację i efektywność w sporcie, lecz także jako brazylijską sztukę, która potrafi odmienić życie praktykujących, łącząc ich we wspólnym akcie jedności i solidarności.
Polecana bibliografia
Assunção M.R.
2005 Capoeira: The History of an Afro-Brazilian Martial Art, London.
González V.S.
2023 Capoeira, Mobility and Tourism: Preserving an Afro-Brazilian Tradition in a Globalized World, New York.
Lewis L.
1992 Ring of Liberation: Deceptive Discourse in Brazilian Capoeira, Chicago, London.
Miller Griffith L.
2016 In Search of Legitimacy: How Outsiders Become Part of The Afro-Brazilian Capoeira Tradition, New York.
Polecane filmy dokumentalne
Assunção Matthias, Mestre Cobra Mansa, Pakleppa Richard
2013 Jogo de Corpo. Capoeira e Ancestralidade, Brazil, https://www.youtube.com/watch?v=HD2PPxL6-j8.
dr hab. Sergio González Varela
Jest adiunktem w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej na Uniwersytecie Warszawskim oraz doktorem habilitowanym Uniwersytetu Warszawskiego. Uzyskał doktorat z antropologii na Uniwersytecie Londyńskim (University College London). W 2025 roku odbył staż visiting fellow w Centrum Zaawansowanych Studiów Humanistycznych i Społecznych na Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg w Niemczech. W 2016 roku otrzymał wyróżnienie Fulbrighta jako profesor wizytujący i jest członkiem National System of Researchers w Meksyku. Jego tematyka badawcza dotyczy kultury afro-brazylijskiej, antropologii rytuału, religii, performansu, turystyki, sztuki i globalizacji. Jest autorem książek Resistir: Hacia una Antropología de la Resiliencia (forthcoming September 2025), El Arte de Engañar: Ensayos de Antropología Social (2022), Capoeira, Mobility and Tourism: Preserving an Afro-Brazilian Tradition in a Globalized World (2019), Entre Dos Mundos: La Antropología Radical de Paul Stoller (2018), and Power in Practice: The Pragmatic Anthropology of Afro-Brazilian Capoeira (2017).
Fb: https://www.facebook.com/sergio.g.varela/
Instagram: @sergio.g.v16
https://www.instagram.com/sergio.g.v16/?igsh=NGpxdWV0d2lib2k3&utm_source=qr
