Tatarzy są w Rosji mniejszością szczególną. Szczególną nie tylko dlatego, że stanowią największą grupę etniczną w Rosji, liczącą 5,31 miliona osób. Odpowiedź na pytanie o rosyjskość Tatarów jest pytaniem o Rosję, jej cywilizację, tożsamość, a nawet jej przyszłość.
Wyjątkowość Tatarów zawiera się w ich szczególnym związku z historią Rusi i Rosji, w którą wmieszali się z początku niezwykle krwawo za sprawą Złotej Ordy. Kres istnienia dawnej Rusi, podzielonej na skłócone ze sobą, ale jednak funkcjonujące w ramach jednej cywilizacji księstwa, datuje się na 1240 rok, kiedy to zdobyty został Kijów i Ruś Halicka1. Zdobywcą Rusi była „Złota Orda”, czyli państwo, które wydzieliło się z imperium mongolskiego Dżyngis-Chana. Chociaż w skład Ordy wchodziły ludy turańskie, a także ugro-fińskie, słowiańskie i kaukaskie, to na przełomie XIV i XV wieku turańskich koczowników nazywano już zbiorczo Tatarami2. Ze względu na wielonarodowość Ordy w historiografii rosyjskiej często można spotkać się z określeniem najeźdźców z XIII wieku mianem Mongołów, Tatarów lub Mongoło/Tatarów.
Ile Tatara w Rosjaninie?
Relacje Tatarów i Rosjan nie były nigdy wyłącznie relacjami zdobywców i poddanych. Tatarscy arystokraci jeszcze w średniowieczu łączyli się z rodami książęcymi i bojarskimi na Rusi. W opinii krymskiej historyk Gulnary Abduliewej tatarską krew w swoich żyłach miało trzech wielkich rosyjskich carów – Iwan Groźny, Borys Godunow oraz Piotr Pierwszy3. Nie tylko najwyżsi rodem, ale również inni przedstawiciele obydwu narodów łączyli się ze sobą, co w opinii Abduliewej pozwala stwierdzić, iż co piąty Rosjanin ma w swoich żyłach tatarską krew4.
Słynne francuskie powiedzenie „Poskrob Rosjanina, ujrzysz Tatarzyna” miało świadczyć pierwotnie o dzikości i azjatyckości Rosjan, którzy pod pozorem europejskości kryją w sobie azjatycką naturę. Rosjanie przejęli to powiedzenie i współcześnie na ulicach Kazania można usłyszeć je bardzo często, wypowiadane z dumą, jako symbol bliskości i integracji Tatarów i Rosjan.
Tatarskość stanowi jednak dla Rosjan wciąż trudny element swojej tożsamości. Jeszcze w XIX wieku jeden z największych znawców rosyjskiej duszy Fiodor Dostojewski pisał, że „Rosja nie jest tylko w Europie, ale i w Azji” a Rosjanin to „nie tylko Europejczyk, ale i Azjata”5. Sprawiedliwość narodom turańskim, w tym również Tatarom, oddał w XX wieku rosyjski historyk i filozof Lew Gumilow, syn Anny Achmatowej, który w swoich koncepcjach zakładał, że rosyjski-wielkoruski etnos stanowi połączenie etnosu słowiańskiego, turańskiego i ugrofińskiego, a próba walki z tym stanem rzeczy może doprowadzić wspomniany naród-etnos jedynie do tragedii. W jego przekonaniu Rosja bez pierwiastka tatarskiego, czy szerzej turańskiego, nie może istnieć.
Poza trudnymi do jednoznacznej oceny wpływami „tatarskiej krwi” na rosyjski charakter narodowy, kontakty ze Złotą Ordą pozostawiły znaczący ślad w organizacji państwa rosyjskiego, a także w języku rosyjskim. Słowa takiej jak деньги (dienʹgi, pieniądze), таможня (tamożnia, urząd celny), караван (karawan, karawana) czy товар (towar, towar) mają swoje źródła w języku tatarskim i językach tureckich. Rola władcy i charakter sprawowania przez niego władzy (samodzierżawie) również stanowi wpływ kultury tatarskiej.
Tatarzy i Rosjanie w jednym domu
W swojej „Historii Rosji” Ludwik Bazylow opisywał okrucieństwa Mongołów/Tatarów, podkreślając, że książęta ruscy, którzy uzyskali w Saraju jarłyk, czyli zezwolenie na sprawowanie funkcji książęcej, otrzymywali nieograniczoną w swojej domenie władzę, umacnianą siłą i autorytetem wojsk Ordy6. Chociaż „jarzmo” z perspektywy polskiego badacza niosło przede wszystkim negatywne skutki dla Rusi, to w opinii części rosyjskich badaczy i historyków pozwoliło ono zachować Rusi swój prawosławny charakter, a tym samym zachować własną kulturę. Jak zauważa słusznie Marek Gałęzowski, władcy Złotej Ordy zadowalali się w relacjach z podporządkowaną sobie Rusią przede wszystkim płaconym trybutem oraz hołdem składanym przez księcia7. Ludwik Bazylow podkreślał również, że Mongołowie nie zwalczali prawosławnego duchowieństwa na ziemiach ruskich. Jest to o tyle ważne, że zdaniem części badaczy Rosja wybierając „niewolę” u Tatarów uniknęła tym samym podboju ze strony zakonów krzyżackich, które nacierały na księstwa od zachodu.
Późniejszy rozpad Ordy na Chanaty oraz ostateczne zdobycie Kazania – stolicy Chanatu Kazańskiego przez wojska Iwana Groźnego w XVI wieku – sprawiły, że dawni ciemiężcy Rusinów stali się ich poddanymi. Zdobycie Kazania zapisało się bardzo silnie w świadomości i pamięci Tatarów. Podczas szturmu Kazania przez wojska moskiewskie zginął bohater Tatarów imam Kul Szarif, którego upamiętnia stojący obecnie w murach kazańskiego kremla meczet. Od 1552 roku do 1708 Carat Kazański był państwem połączonym z Caratem Rosyjskim unią personalną. Po reformach Piotra Wielkiego Carat Kazański stał się gubernią kazańską i w tej formie istniał aż do upadku Imperium Rosyjskiego. Tatarstan jako Autonomiczna Sowiecka Socjalistyczna Republika w ramach Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej powstała dopiero w 1920 roku decyzją Włodzimierza Lenina.
Tatarzy i Rosjanie, dalej razem czy osobno?
Wydawać by się mogło, że w takich warunkach współżycie Tatarów i Rosjan powinno stanowić wzór funkcjonowania relacji między narodowościami wewnątrz Federacji Rosyjskiej. Jednak w 1992 roku Tatarstan, podobnie jak Czeczenia, nie zdecydował się podpisać umowy o stowarzyszeniu z Federacją Rosyjską po apelu Borysa Jelcyna, aby republiki „chwytały tyle niepodległości, ile są w stanie udźwignąć”. Dopiero po długich negocjacjach udało się doprowadzić do pozostania Tatarstanu w granicach Federacji Rosyjskiej, jednak na szczególnych warunkach i z dalece posuniętą autonomią.
Autonomia Tatarstanu, chociaż w ostatnich latach ograniczana, wciąż stanowi dla Tatarów powód do dumy. Przybyłych do Kazania gości oprowadzają po kazańskim Kremlu, który w ich opinii jest znacznie ładniejszy niż ten moskiewski. Pokazują również meczet Kul-Szarif, upamiętniający dowodzącego obroną Kazania imama, a także budynek republikańskiej Dumy. Na ulicach spotkać można wszędzie napisy w języku tatarskim, w którym wydawane są również gazety, kanały radiowe i telewizyjne.
W swobodnych rozmowach Tatarzy przyznają, że w latach 90. silne było przekonanie, że Tatarstan powinien ogłosić niepodległość, a Tatarzy powinni żyć we własnym państwie. Nie pozwoliła na to przede wszystkim geografia, która skazywałaby republikę na bycie enklawą wewnątrz Federacji Rosyjskiej. Mimo to, jak podkreśla Jurij Piwowar, nacjonalizm tatarski, podobnie jak umocnienie się nacjonalizmów innych grup narodowościowych wewnątrz Rosji, został dostrzeżony. Na poziomie społecznym wywołał on falę rosyjskiego nacjonalizmu8.
Na poziomie państwowym od pewnego czasu widoczne jest centralizowanie Federacji Rosyjskiej, ograniczanie władz prezydentów republik oraz autonomii poszczególnych regionów. Tatarstan dzięki swojej rozwiniętej gospodarce wciąż utrzymuje wiele atutów swojej niezależności od Moskwy, jednak niedawno władze centralne zdecydowały się na uderzenie w jeden z fundamentów tatarskiej odrębności – język9.
Język niezgody
Obecnie Tatarzy, podobnie jak inne narodowości Rosji, które posiadają własny język, znaleźli się w trudnej sytuacji. Dekret Władimira Putina o zniesieniu obowiązkowej nauki języków regionalnych sprawił, że rosyjskie dzieci zaczęły być masowo wypisywane z lekcji tatarskiego w Tatarstanie. O ile to, że mali Rosjanie nie będą rozumieli języka tatarskiego nie jest jeszcze problemem, to fakt iż tatarskie dzieci również rezygnują z nauki tatarskiego jest już problematyczny. Skoro bowiem końcowe egzaminy zdawać się będzie po rosyjsku, to dla wielu dzieci i ich rodziców obowiązek nauki języka tatarskiego stał się zbędny. Dzieje się tak pomimo faktu, że język tatarski jest oficjalnym i równorzędnym z rosyjskim językiem republiki.
Postępująca rusyfikacja Tatarów nie musi koniecznie doprowadzić do pełnego podporządkowania się ich Moskwie, szczególnie że władze sowieckie podejmowały już próby sowietyzowania Tatarów, które zakończyły się porażką. W Tatarstanie aktywnie działa organizacja “Сәләт”, która zajmuje się promocją i wsparciem nauczania języka tatarskiego. W tym celu organizowane są obozy dla dzieci i młodzieży, ale również wykorzystywane są nowoczesne techniki nauczania i promowania wiedzy, na przykład przez wykorzystywanie systemu Wikipedii. Zarówno Tatarzy jak i mieszkający w Tatarstanie Rosjanie zauważają jednak, że bez obowiązkowej nauki języków mniejszości ich znajomość będzie zdecydowanie spadała, zwłaszcza wśród młodzieży, która w rosyjskim widzi szansę na karierę i rozwój.
Moskwa zmieniła swoje podejście do mniejszości, stwierdzając najwyraźniej, że umacnianie się świadomości o odrębności mniejszości etnicznych od Rosjan stanowi dla Federacji Rosyjskiej największe zagrożenie. Równocześnie zdolność do współistnienia i współtworzenia państwa wykazywana nie tylko przez Rosjan, ale również Tatarów i wiele innych narodowości, doprowadziła ostatecznie do stworzenia Rosji w znanym obecnie kształcie. Od tego czy dla Tatarów w Rosji znajdzie się miejsce, które będzie ich zadowalało, może być zatem pytaniem o trwałość istnienia państwa rosyjskiego. Historia pokazuje, że Tatarzy mogą stanowić element spajający Rosję, ale mogą również marzyć o powrocie do własnej państwowości.
1. M. Gałęzowski, Ruś w jarzmie Mongołów. Złota Orda i kariera Moskwy, https://dorzeczy.pl/kraj/58435/Rus-w-jarzmie-Mongolow-Zlota-Orda-i-kariera-Moskwy.html, (10.12.2018).
2. Р.Г.Фахрутдинов, „Атлас истории Татарстана и татарского народа”, Издательство ДИК, Москва 1999, s. 64.
3. Г. Абдулаева „Татары на русском престоле: поскреби русского!”, http://www.gumilev-center.ru/tatary-na-russkom-prestole-poskrebi-russkogo/ (10.12.2018).
4. ibidem.
5. R. Paradowski, „Eurazjatyckie Imperium Rosji, Studium Idei”, Seria Myśl Polityczna, Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych, Wydanie II, Warszawa, 2003, s. 103-104.
6. L. Bazylow „Historia Rosji”, Wydanie trzecie uzupełnione, wydawnictwo Ossolineum , Wrocław 1985, s. 50.
7. M. Gałęzowski, Ruś w jarzmie Mongołów. Złota Orda i kariera Moskwy, https://dorzeczy.pl/kraj/58435/Rus-w-jarzmie-Mongolow-Zlota-Orda-i-kariera-Moskwy.html, (10.12.2018).
8. G. Sapożnikowa, „Szukanie rosyjskiej duszy”, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1517862,1,rozmowa-z-jurijem-piwowarowem-historykiem.read (10.12.2018).
9. M. Kacewicz, „Kazań, dawna stolica tatarskiego imperium, dziś najmniej rosyjskie z miast mundialu”, https://belsat.eu/pl/news/kazan-dawna-stolica-tatarskiego-imperium-dzis-najmniej-rosyjskie-z-miast-mundialu/, (10.12.2018).
Р.Г.Фахрутдинов, „Атлас истории Татарстана и татарского народа”, Издательство ДИК, Москва 1999, s. 64.
Г. Абдулаева „Татары на русском престоле: поскреби русского!”, http://www.gumilev-center.ru/tatary-na-russkom-prestole-poskrebi-russkogo/ (10.12.2018).
R. Paradowski, „Eurazjatyckie Imperium Rosji, Studium Idei”, Seria Myśl Polityczna, Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych, Wydanie II, Warszawa, 2003, s. 103-104.
L. Bazylow „Historia Rosji”, Wydanie trzecie uzupełnione, wydawnictwo Ossolineum , Wrocław 1985, s. 50.
M. Gałęzowski, Ruś w jarzmie Mongołów. Złota Orda i kariera Moskwy, https://dorzeczy.pl/kraj/58435/Rus-w-jarzmie-Mongolow-Zlota-Orda-i-kariera-Moskwy.html, (10.12.2018).
G. Sapożnikowa, „Szukanie rosyjskiej duszy”, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1517862,1,rozmowa-z-jurijem-piwowarowem-historykiem.read (10.12.2018).
M. Kacewicz, „Kazań, dawna stolica tatarskiego imperium, dziś najmniej rosyjskie z miast mundialu”, https://belsat.eu/pl/news/kazan-dawna-stolica-tatarskiego-imperium-dzis-najmniej-rosyjskie-z-miast-mundialu/, (10.12.2018).
