Indonezja to rozległy kraj położony w Azji Południowo-Wschodniej i Oceanii (czwarty pod względem ludności, która liczy ponad 270 milionów). Indonezja obejmuje ogromną liczbę ponad 17 tysięcy wysp, co czyni ją największym wyspiarskim krajem świata. Największe wyspy indonezyjskie to Sumatra, Kalimantan (dawniej Borneo), Nowa Gwinea (jej indonezyjska, czyli zachodnia część), Sulawesi (dawniej Celebes) i Jawa. Najprawdopodobniej najbardziej znaną wyspą Indonezji jest położona na wschód od Jawy niewielka wyspa Bali, która stanowi cel podróży turystów z całego świata ze względu na malownicze krajobrazy i fascynującą kulturę. Ludność Bali niemal w całości wyznaje hinduizm, co jest ewenementem w skali kraju.
Indonezja to kraj wielokulturowy: obecnie przyjmuje się, że zamieszkuje ją ponad 1300 grup etnicznych, posługujących się ponad 700 językami. Jest to kraj wielowyznaniowy, a zarazem największy w świecie kraj pod względem liczby wyznawców islamu (ok. 87% ludności Indonezji). Wśród sześciu oficjalnych religii drugie co do wielkości jest chrześcijaństwo (katolicyzm i protestantyzm), którego wyznawcy stanowią ok. 11% ludności. Chrześcijanie zamieszkują w większości tereny wschodniej Indonezji.
Różnorodność kulturowa i religijna jest dumą Indonezji. Wizytówką kraju jest bazujące na jawajskim przysłowiu hasło Bhinneka Tunggal Ika, czyli „jedność w różnorodności”. Nic dziwnego, że w tak ogromnym i zróżnicowanym kraju istnieje niezliczona ilość muzycznych kultur i gatunków. To niezwykłe bogactwo muzyki wskazuje na jej ważną rolę w życiu społecznym, zarówno w wymiarze narodowym, jak i lokalnym czy rodzinnym.
W tych krótkich rozważaniach przedstawię wybrane rodzaje muzyki w nadziei, że – zachęceni – sięgną Państwo po inne źródła, bo o Indonezji można opowiadać bez końca.
Muzyka tradycyjna (klasyczna)
Każda z indonezyjskich wysp ma własną kulturę muzyczną, a często nawet kilka. Chociażby na Jawie wyróżniamy kulturę muzyczną Jawy zachodniej, środkowej i wschodniej oraz kulturę Betawi z rejonu Dżakarty, stolicy Indonezji. W ramach tych kultur funkcjonuje wiele gatunków muzycznych i ich lokalnych odmian. Można wśród nich wyróżnić między innymi muzykę gamelanu, taniec dworski/klasyczny oraz teatr cieni (wayang kulit) i teatr lalek (wayang golek – charakterystyczny zwłaszcza dla Jawy zachodniej, czyli regionu Sunda).
Muzyka gamelanu typowa dla środkowej Jawy wywodzi się z ośrodków dworskich, znajdujących się w blisko od siebie położonych miastach Yogyakarta i Surakarta. (Choć Indonezja jest republiką demokratyczną, funkcjonują tam centra dworskie, działające głównie na polu kultury. Wyjątek stanowi prowincja Daerah Istimewa Yogyakarta – okręg specjalny Yogyakarty, w którym sułtan jest jednocześnie gubernatorem prowincji.
Współcześnie wykonywana muzyka gamelanowa jest wielokontekstowa – można ją usłyszeć w trakcie różnego rodzaju tradycyjnych uroczystości, w ramach teatru cieni i teatru tańca; jest też obecna w nowszych obrzędach chrześcijańskich kościoła katolickiego i kościołów protestanckich; można się nią również delektować na koncertach muzyki eksperymentalnej.
Gamelan, będący rodzajem orkiestry, tworzą głównie instrumenty wykonane z metalu (np. brązu) – są to różnych rozmiarów instrumenty sztabkowe oraz mniejsze i większe gongi, usytuowane wertykalnie bądź horyzontalnie. W składzie gamelanu znajdują się również instrumenty strunowe (cytra i skrzypce), flet, drewniany ksylofon i różnej wielkości bębny. Brzmienie gamelanu jest wzbogacone o głosy ludzkie: zazwyczaj są to solowy głos żeński oraz chór męski. Instrumentalne i wokalno-instrumentalne utwory gamelanu wykonywane są podczas najrozmaitszych okazji – od koncertów sensu stricto po uroczystości państwowe, pałacowe, rodzinne, rytualne, religijne czy szczególnie ceremonialne.
Klasyczna (tradycyjna) muzyka gamelanu jest określana mianem karawitan. Nazwa ta pochodzi od jawajskiego słowa rawit, które z kolei wywodzi się z sanskrytu, języka starożytnych Indii. Oznacza ono coś złożonego i misternego, odnosi się też do pewnej jakości – mianowicie płynności, łagodności, elegancji i wyrafinowania, które są kojarzone z muzyką gamelanu. Karawitan to także kompozycje gamelanowe wykorzystywane w teatrze cieni (wayang kulit) oraz w tańcu. Powiedzieć, że gamelan akompaniuje tańcom, to za mało, ponieważ doświadczony tancerz czy tancerka i grający na bębnach muzyk współdziałają i współpracują ze sobą, tworząc nowe dzieło sztuki za każdym razem, kiedy taniec jest wykonywany. Tancerka odpowiada ruchami na dźwięki bębna, a z kolei bębnista dostosowuje grane motywy rytmiczne do ruchów tancerki. Wymaga to od niego dokładnej znajomości tańca; często najlepszymi bębnistami są muzycy, którzy byli tancerzami.
Jawajskie tańce dworskie to taneczne kompozycje żeńskie i męskie, różniące się znacznie zarówno stylem, jak i estetyką. Główne konwencje tańca to styl halus (wyrafinowany, delikatny, przedstawiający postaci cechujące się zdecydowanie dworskimi manierami) oraz styl gagah (szorstki, burzliwy, gwałtowny). Przedstawiane w ramach tych konwencji postaci to nie tylko dwa kontrastujące typy, ale cała gama charakterologicznych odcieni, cechująca się dużą różnorodnością i wyrazistością. Podczas gdy styl gagah jest właściwy wyłącznie tańcom męskim, styl halus jest wykonywany zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn, dostarczając szerokiego spektrum wzorców dla obu płci, także w życiu codziennym. Klasyczny taniec jawajski jest uważany za znakomitą szkołę zarówno umiejętności społecznych, jak i duchowego rozwoju. Najbardziej sakralne tańce (np. bedhaya, serimpi), a więc te szczególnie dostojne i wyrafinowane, wykonywane są w ściśle określonych okolicznościach, jak choćby rocznica koronacji władcy czy rozmaite rocznice historyczne. Nowsze kompozycje taneczne uświetniają uroczystości państwowe lub rodzinne (np. wesela). Tańce jawajskie – choć nie w sposób dosłowny – opowiadają za pomocą gestów i tanecznych choreografii różnego rodzaju historie. Mogą to być historie legendarnych bitew lub symbolicznych pojedynków, fragmenty hinduskich eposów Mahabharaty lub Ramayany, historie opiewające szczególnie ważne wydarzenia z historii Jawy i poszczególnych jawajskich królestw. Niektóre z nich to całe dramaty (wayang wong), z wielką obsadą, opowiedziane językiem tańca, poszerzone o dialogi i opatrzone kunsztowną oprawą muzyczną. Wśród nich są także dramaty taneczne z rolami śpiewanymi, które można określić jako odpowiednik europejskiej opery.
Na bazie klasycznej (tradycyjnej) muzyki gamelanu oraz tańca bardzo często powstają liczne kompozycje eksperymentalne, wykorzystujące tradycyjne formy lub inne wybrane elementy tradycji. Głównym celem eksperymentalnych kompozycji jest poszukiwanie innowacyjnych idei muzycznych, nowych brzmień (lub ruchów i choreografii) oraz doświadczeń artystycznych. Kompozytorzy często łączą kontrastujące elementy muzyczne i odmienne systemy intonacyjne, wprowadzają nowe techniki gry, konstruują instrumenty o nietradycyjnych rozmiarach lub całkowicie nowe instrumenty, które łączą z wybranymi instrumentami tradycyjnego gamelanu. Twórcy muzyki sięgają także po instrumenty i gatunki muzyczne pochodzące z innych wysp rozległego indonezyjskiego archipelagu, a nawet z różnych stron świata.
We współczesnej muzyce gamelanu i innych formach sztuk performatywnych wielowiekowa tradycja wykonawcza splata się z awangardowymi pomysłami i eksperymentami. Czasami doprawdy trudno je rozdzielić, ponieważ tworzą spójną i harmonijną całość. Tak jak tradycyjny gamelan funkcjonuje we współczesności, dostosowując się do niej, tak współczesny gamelan jest mocno zakorzeniony w przeszłości, czerpiąc z tradycji, adaptując ją i poszerzając.
Muzycy i inni artyści z szacunkiem odnoszą się do tradycji, zachowując jednocześnie kreatywne do niej podejście. Przetwarzanie i opracowywanie tradycyjnego repertuaru jest poczytywane za wyraz odpowiedzialności wobec tradycji, pielęgnowanej i przekazywanej przez pokolenia artystów, jak też wobec własnej społeczności lokalnej. Nowe wersje tradycyjnych kompozycji czy zupełnie nowe kompozycje bazujące na tradycyjnych wzorcach są rezultatem przystosowywania tradycji do zmieniających się potrzeb i realiów życia kolejnych generacji oraz zaangażowania w społeczny proces przekazywania wiedzy. Poprzez sztukę artyści się komunikują i umacniają relacje ze środowiskiem, lokalną wspólnotą, przodkami, Bogiem lub bóstwami (zob. Aragon 2008). Zarówno tworzenie w ramach muzycznego kanonu, jak i wprowadzanie do niego zmian są wyrazem zaangażowania, kultywowania oraz rozwijania tradycji.
Przykłady (linki):
Taniec męski (styl halus i gagah)
Teatr cieni (wayang kulit) III (z tłumaczeniem na jęz. ang.)
Eksperymentalna muzyka III (muzyka i taniec)
Muzyka fusion
Współczesna Indonezja to nie tylko muzyka klasyczna (tradycyjna), ośrodki dworskie, instytuty sztuk indonezyjskich, w których kultywuje się formy klasyczne i rozwija eksperymentalne, ale również muzyka popularna. Oprócz popu, rocka i jazzu, zbliżonych do zachodnich wzorców, istnieją również gatunki popularne łączące cechy indonezyjskiej muzyki tradycyjnej z muzyką portugalską, jak keroncong (jest to nazwa gatunku muzycznego oraz niewielkiej gitary wykorzystywanej w jego instrumentarium; rezultatem kontaktów z Portugalczykami w XVI wieku jest niezwykła wprost popularność gitary w Indonezji, w tym właśnie keroncong – małej gitary typu ukulele, wywodzącej się od portugalskiej cavaquinho) oraz gatunki łączące cechy europejskiego rocka z muzyką indyjską i arabską, jak na przykład dangdut, wykreowany w latach 70. XX wieku.
Muzyka zespalająca współczesne zachodnie formy muzyki popularnej z indonezyjską muzyką tradycyjną jest często określana mianem fusion. W muzyce tej cechy hybrydalne w formie i stylu są bardzo wyraźne i różnorodne. Eksperymentujący muzycy i zespoły łączą w swojej twórczości rozmaite gatunki, instrumenty i tradycje lokalne z muzyką globalną, taką jak pop, jazz, rock i hip-hop. Dzieje się to często w obrębie pojedynczych utworów, jak też całych albumów muzycznych.
Dwiki Dharmawan (ur. 1966) i jego zespół Krakatau wywodzą się z bogatej tradycji jazzu. Ich muzykę można określić jako etno-pop-jazz fusion (zob. Sutton 2010). Zainteresowany tradycyjną muzyką Jawy zachodniej (region Sunda), z której pochodzi, Dwiki przekonał do współpracy kilku muzyków tradycyjnych. Aby kreatywnie połączyć jazz i muzykę sundajską, między innymi przeprogramował swój syntezator, a zamiast basowej gitary elektrycznej wprowadził bezprogową gitarę basową. Dzięki tym zmianom zespół mógł wykonywać tradycyjne sundajskie skale, które różnią się wysokością dźwięków od europejskiej skali diatonicznej. Z kolei wokalistka zespołu zaadoptowała tradycyjną ornamentykę w śpiewie. Dwiki postawił na zbalansowaną fuzję gatunków oraz międzynarodową widownię, którą chciał zainteresować swoimi oryginalnymi kompozycjami. Podobnymi metodami Djaduk Ferianto (1964–2019) i jego zespół Kua Etnika łączyli muzyczne tradycje jazzu i środkowej Jawy.
Z kolei Guruh Soekarnoputra (ur. 1953) współpracujący z zespołem Gipsy komponował utwory sięgające stylistyką od popu po muzyczną awangardę. W ramach eksperymentalnej fuzji czy też „kreatywnego” popu połączył ze sobą europejskie rockowe instrumenty z instrumentami balijskimi (album Guruh-Gipsy, 1976). W 1997 roku zaaranżował jeden z utworów z tego albumu (Janger) na orkiestrę, śpiew solowy, chór i balijski gamelan. Znacznie młodszy stażem zespół Jogja Hip Hop Foundation twórczo zaadaptował globalny hip-hop do warunków lokalnych, wykorzystując jawajski język, tradycyjne stroje, tradycyjne formy poetyckie i realia społeczno-kulturowe środkowej Jawy.
Bogactwo fuzji, mieszanek i hybryd jest nieskończone. Formy muzyki fusion stanowią pomost pomiędzy lokalnością i tradycją oraz globalną nowoczesnością. Świadczą one o złożonych, hybrydalnych tożsamościach kulturowych współczesnych Indonezyjczyków, którzy z łatwością nawigują pomiędzy różnymi ofertami globalnej kultury. Różnorodna twórczość muzyczna, jak też różnorodność gustów odbiorców składają się na wielobarwny, niezwykle pasjonujący pejzaż muzyczny współczesnej Indonezji.
Przykłady (linki):
Aragon Lorraine V., Leach James, Arts and owners: Intellectual property law and the politics of scale in Indonesian arts, „American Ethnologist” 2008, Vol. 35, No. 4, s. 607–631.
Brinner Benjamin, Music in Central Java, Oxford 2007.
Codzienność rytuału. Magia w życiu społeczeństw Azji Południowo-Wschodniej, red. Adrian Mianecki, Toruń 2018.
Gold Lisa, Music in Bali, Oxford 2004.
Keeler Ward, Javanese Shadow Plays, Javanese Selves, Princeton 1987.
Keeler Ward, Javanese Shadow Puppets, Oxford 1992.
Lis Marianna, Wayang. Jawajski teatr cieni, Toruń 2020.
Odcienie Indonezji, red. Renata Lesner-Szwarc, Toruń 2014.
Ogród sztuk Indonezji – Taman Seni Indonesia, red. Małgorzata Jarmułowicz, Górna Grupa 2015.
Pisani Elizabeth, Indonezja itd. Studium nieprawdopodobnego narodu, Wołowiec 2016.
Poplawska Marzanna, Performing Faith: Christian Music, Identity and Inculturation in Indonesia, Abingdon-on-Thames 2020.
Sutton R. Anderson, Gamelan Encounters with Western Music in Indonesia: Hybridity/ Hybridism, „Journal of Popular Music Studies” 2010, Vol. 22, Issue 2, s. 180–197.
Sztuka Indonezji. Ciągłość, zmiana, inspiracje, red. Rafał Beszterda, Renata Lesner-Szwarc, Maria Szymańska-Ilnata, Toruń 2018.
Szymańska-Ilnata Maria, Kultura muzyczna Sumatry Zachodniej i jej przemiany, Warszawa 2019.
W cieniu przodków. Obrzędy społeczności Indonezji i Birmy, red. Adrian Mianecki, Toruń 2013.
