Projekt „Folklorystyczna mapa Moskwy” jest próbą przebadania stolicy Rosji i najbliższych przedmieść jako „przestrzeni folklorystycznej”, w której z konkretnymi obiektami związane są legendy, kulty, obrzędy, wierzenia, lęki, zakazy i inne formy zbiorowego tradycyjnego myślenia. Nie ograniczamy się w nim tylko do zjawisk objętych terminem urban legend, co znaczy, że do naszych badań włączamy też formy nienarratywne i nawet niewerbalne. Ważne, żeby były one związane z konkretnymi obiektami przestrzennymi. Takim obiektem może być wszystko, od pomnika lub drzewa, do ulicy lub dzielnicy.
Praca nad projektem odbywa się w ramach laboratorium folklorystyki Rosyjskiego Państwowego Uniwersytetu Humanistycznego w Moskwie, badania prowadzę z moim kolegą Nikitą Pietrowem, w zbieraniu materiałów terenowych biorą udział studenci trzech moskiewskich uniwersytetów.
Materiał folklorystyczny tego typu można znaleźć w każdym innym mieście, a struktura jego opisu, którą stworzyliśmy, też może być wykorzystana do analizy folkloru każdego miasta. Badamy jednak folklor moskiewski, ponieważ jest to teren, który nas otacza i powinien zostać opisany, tak samo jak wszelka inna tradycja.
Chciałbym zacząć od określenia przestrzennego zasięgu badań oraz przedmiotu badań. Mówiąc o granicach przestrzennych, trzeba podkreślić, że moskiewska przestrzeń folklorystyczna nie może być zgodna z granicami administracyjnymi, które niczego nie definiują. Ponadto w 2012 roku oficjalne granice administracyjne miasta zostały znacznie rozszerzone, powstało pojęcie „Nowa Moskwa”, obejmujące aglomerację, do której włączono wielkie terytorium moskiewskiej obłasti. W świadomości mieszkańców jednak nic się nie zmieniło, Moskwa została Moskwą w starych granicach. Z drugiej strony wiele przedmieść, małych miast i miasteczek okalających miasto tworzy z nim jedną przestrzeń, nie tylko geograficznie, ale i społecznie oraz kulturowo: mieszkańcy pracują w Moskwie, jeżdżą tam do sklepów, muzeów, teatrów, kin, itp. Linie moskiewskiego metra w ostatnich latach wykroczyły poza obwodnicę, co jeszcze bardziej włącza przedmieścia w jedną moskiewską przestrzeń.W tym sensie nie ma potrzeby wykluczać ich z naszych badań. Ściśle mówiąc, terytorium Moskwy w naszym projekcie jest określone granicami ciągłej zabudowy miejskiej. Na przykład tak zwana droga śmierci na przedmieściu Lytkarino (17 km drogą od obwodnicy), gdzie wedle powszechnego mniemania zbyt często zdarzają się wypadki z powodów nadprzyrodzonych, oczywiście należy do moskiewskiej przestrzeni folklorystycznej, bo opowiadania o niej i lęki z nią związane są dosyć rozpowszechnione we wschodniej części stolicy. Inaczej mówiąc, granice moskiewskiej przestrzeni folklorystycznej są determinowane jednością środowiska społecznego, w którym rozpowszechnione są fakty stanowiące przedmiot niniejszych badań, a jedność środowiska powstaje dzięki regularnym i aktywnym powiązaniom społecznym między poszczególnymi grupami i jednostkami. Przedmieścia, które otaczają Moskwę gęstym pierścieniem, od dawna są włączane do moskiewskiej przestrzeni kulturalnej, a powiązanie to stale rośnie, między innym i w związku z rosnącą mobilnością mieszkańców przedmieść.
Określenie granic przedmiotu badań jest znacznie trudniejsze. Miejskie legendy, mitologia, wierzenia stały się popularnym tematem masowych publikacji o charakterze komercyjnym. Istnieje duża liczba popularnych czasopism i stron internetowych, duże zapotrzebowanie na wycieczki typu «Mistyczna Moskwa». Analiza tekstów publikacji i wycieczek pokazuje, że ich autorzy obchodzą się z materiałem bardzo swobodnie, a przedstawione przez nich fabuły albo w ogóle nie mają nic wspólnego z prawdziwą tradycją albo są jej autorską przeróbką. Jednak te teksty powszechnie są publikowane i czytane, a przez wielu czytelników ich treść jest postrzegana, jeśli nie jako rzeczywistość, to jako opis obiektywnie istniejących wierzeń. W ten sposób fejkowe historie przetwarzają się w rzeczywistość folklorystyczną, dlatego też wymagają rejestrowania i opisania. W ślad za A. Dundesem jesteśmy skłonni uważać, że środowisko folklorystyczne „any group of people whatsoever who share at least one common factor”, dlatego środowisko internetowe powinno być brane pod uwagę w taki samy sposób, jak ustne opowieści w opisie i badaniu miejskiej przestrzeni folklorystycznej.
Praktyka badań terenowych nad tradycją ustną i folklorem internetowym pokazuje, że te dwa środowiska przecinają się, ale nie pokrywają. Network ma bardzo silną skłonność do fabuł mistycznych i quasi-historycznych, podczas gdy tradycja oralna bardziej koncentruje się na praktykach rytualnych, które wcale mogą nie mieć motywujących tekstów. Fabuły oralnych narracji quasi-historycznych są zwykle skrajnie zredukowane, a mistyka powoduje nieufność. Na przykład publikacje internetowe dotyczące tunelu Lefortowskiego (najdłuższy moskiewski tunel samochodowy o długości 3,2 km) przedstawiają go jako „tunel śmierci” i informują o ogromnej liczbie wypadków samochodowych z ofiarami śmiertelnymi. Internet daje też możliwość znalezienia dużej liczby filmów z tych wypadków, zrobionych niby przez kamery dozorowe i wideorejestratory samochodowe. Znaczna liczba tych filmów, które powinny potwierdzić mistyczny charakter wypadku, pokazuje, jak samochód nagle wyłania się bezpośrednio ze ściany tunelu, powodując wypadek. Za powód tego uważa się fakt, że tunel niby przechodzi przez były cmentarz. Tunel został zbudowany w 2003 r., pierwsza publikacja o tajemniczych wypadkach, znaleziona w Internecie, datowana jest na 22 lutego 2007 r. Jednak wywiady wśród mieszkańców i kierowców wykazały, że żaden z respondentów nie uznaje tunelu za tajemnicze lub przeklęte miejsce i racjonalnymi przyczynami wyjaśnia zwiększoną liczbę wypadków. Jednak wiele osób wie o publikacjach internetowych i zgadza się, że tunel Lefortovo jest miejscem podwyższonego zagrożenia.
Można konstatować jednoczesne istnienie kilku tradycji związanych z tymi samymi obiektami. Nosiciele jednej wiedzą o istnieniu drugiej i mogą nawet jednocześnie być jej nosicielmi. Wynika to z charakterystycznej dla przestrzeni kulturowej miasta „nieuchronnej przepuszczalności granic wszystkich komórek społecznych (w tym i „zamknięte” grupy), chociaż nie jest ona oczywiście taka sama w różnych warstwach społecznych i w różnych okresach historycznych. Taka przenikalność predestynuje krążenie utworów ustnych daleko poza środowiskiem, w którym powstało”.
Jednoczesne istnienie kilku ludowych tradycji związanych z tymi samymi obiektami jest najważniejszą cechą folkloru wielkiego miasta o różnorodnej strukturze społecznej. Tak, wiele obiektów sakralnych, na przykład groby starców, oficjalnie nie kanonizowanych, ale uznawanych za świętych w środowisku okołokościelnym, są obiektami kultu także ludzi niewierzących, dla których te groby to po prostu miejsca spełnienia życzeń. W tym środowisku opowieści o cudach, stworzonych przez starców za życia, nie będą mieć posłuchu, najważniejsze będzie spełnianie życzeń. Praktyki też się różnią: zamiast modlitwy – prosta prośba albo żądanie (chcę, żeby…).
Błyskawiczne rozpowszechnianie informacji charakterystyczne dla współczesnego środowiska komunikacyjnego powoduje szybką zmienność tradycji, możliwość jej transformacji. Obiekt może rozszerzyć strefę wpływu (zarówno przestrzenną, jak i społeczną): pierwotnie lokalnie znany obiekt zostaje uznany ogólnie, obiekt istotny w ramach określonej grupy społecznej staje się powszechnym. Przykładowo, od 1940-1950 r. istniejąca tradycja kultu kamieni w parku Kolomenskoje w Moskwie (są dwa kamienie: Męskii i Żeński, które, jak się uważa, zapewniają odpowiednio zdrowie mężczyznom i kobietom, którzy na nich usiądą) w ostatnich latach stała się bardziej powszechna z powodu kilku czynników: w latach 80. zaczęto opowiadać o nich w czasie lekcji muzealnych, w roku 2010 pod kamieniami pojawiają się wyrobione przez muzeum tablicy z ich nazwami, w 2018 r. pojawił się w pobliżu trzeci kamień – Dziecięcy. Pragnienie kompletności i próby rozszerzenia przestrzeni kultu doprowadziły do powstania trzeciego składnika kompleksu. Korpus tekstów motywacyjnych wokół Dziecięcego kamienia jeszcze nie jest zupełnie ukształtowany, ale praktyki (trzeba usiąść na kamieniu lub dotknąć go, rzucić monetę na kamień, zawiązać wstążkę na gałęziach sąsiedniego drzewa) zostały już rozszerzone na tę trzecią część kompleksu.
Różnica w skali pojedynczych zjawisk kulturowych związanych z folklorystyczną przestrzenią miasta również powoduje pewne trudności. Bardzo trudno jest wykryć i zarejestrować lokalne obiekty, które są ważne dla mieszkańców małej dzielnicy, ulicy, a nawet kilku domów. Natomiast obiekty, które są szerzej znane, skoncentrowane są w centrum miasta. To z jednej strony odzwierciedla tendencje dośrodkowe społeczeństwa miejskiego, a z drugiej pokazuje dużą ilość w centrum miasta obiektów historycznych, mających „portret folklorystyczny”. (Quasi-)historyczne fabuły, powiązane z różnymi obiektami przestrzeni miejskiej, są często bardzo dobrze znane, natomiast fabuły demonologiczne w folklorze miejskim są zwykle kojarzone nie z kategoriami przestrzennymi (genii loci), ale z pojedynczymi obiektami.
Źródła, z którymi pracujemy, można podzielić na trzy główne kategorie: własne materiały antropologiczne (wywiady, ankiety, obserwacje); publikacje i wycieczki autorskie; materiały offline i online pochodzące z mediów.
W trakcie realizacji projektu postawiliśmy sobie następujące zadania:
1. Zbieranie materiału źródłowego. Jest to jednocześnie i proste, i skomplikowane. Z jednej strony, istnieje bardzo duża liczba różnego rodzaju publikacji na ten temat. Między nimi jest tylko kilka starych zbiorów moskiewskich tekstów folklorystycznych. Najważniejszą pozycję zajmuje książka Jewgenija Baranowa, w której zostały opublikowane legendy zapisane przez autora w latach 20. XX wieku. Obok klasycznych prac Władimira Giljarowskiego i Michaiła Pyljajewa, istnieją książki opisujące „nadzwyczajne miejsca w Moskwie”, „Moskwę mistyczną”, „Mity i legendy Moskwy”, itp., Marii Artiemjewej, Jeleny Korowinej i inne. Nieliczne prace naukowe poświęcone zostały poszczególnym obiektom przestrzeni folklorystycznej albo tekstom i praktykom. Z drugiej strony, większość tych publikacji ma rozrywkowy i komercyjny charakter, często nie zawiera autentycznego materiału i wywołuje wątpliwości co do wiarygodności informacji dotyczących folkloru Moskwy. Bywa, że nie opierają się na opisach prawdziwej tradycji, ale są wymysłem autorów. W tej sytuacji należy sprawdzać publikowane dane. Ponieważ jednak wymyślone przez autorów i opublikowane fabuły (przede wszystkim dotyczące mistycznego aspektu przestrzeni miasta) są bardzo popularne dzięki wielkiej liczbie czytelników i przedrukom w Internecie, stają się faktami tradycji, choć nie były nimi na początku. Materiał zbierany jest w Internecie i na terenie miasta. Monitorowanie Internetu daje możliwość odkrycia nowych obiektów, ujawnia różne interesujące nas zjawiska, trendy, fakty. Praca w terenie (obserwacja, wywiad) daje możliwość sprawdzenia rozpowszechnienia informacji i odnotowania żywej tradycji.
2. Systematyzacja materiału. Niezbędne jest podzielenie go na kategorie zdefiniowane zadaniami badawczymi. Tylko tak można zrozumieć, jakie typy obiektów stają się folklorystyczne, jakiego rodzaju fabuły, nazwy, działania, wierzenia, itp. są związane z różnymi kategoriami obiektów i na jakiej podstawie. Ważny jest tu podział zarówno na typy samych obiektów, jak i związane z nimi formy folklorystyczne.
Poniżej podaję typy obiektów i przykłady.
| typ obiektów | teksty | przykłady | praktyki | przykłady | |
| POMNIK albo inna rzeźba | Nieoficjalne nazwy, humorystyczne legendy o pochodzeniu | Pomnik pierwszego kosmonauty Gagarina (na bardzo wysokim postumencie postać człowieka z opuszczonymi i lekko rozsuniętymi na boki rękami) nazywany „Gdzie są moje walizki?” | Pocieranie widocznych części postaci; wypowiadanie życzenia; kładzenie rozmaitych przed- miotów; dekorowa- nie (ubieranie, mycie, uzupełnianie kompozycji pomnika itp.) | Rzeźby rewolucjonistów na stacji metra „Płoszczad’ riewoluciji” pociera się i wypowiada życzenia; praktyka rozpoczęła się nie później niż w latach 50. XX wieku, kiedy robili to studenci pobliskiego Uniwersytetu Moskiewskiego, aby lepiej zdać egzaminy | |
| DRZEWO | Teksty motywujące | W moskiewskim parku Kuzminki jest tak zwany wiąz samobójców, o którym opowiada się, że powiesiło się na nim wiele osób | Przywiązywanie wstążek; odłamywanie gałązek lub kory | W moskiewskim parku Kołomienskoje na drzewie obok dwóch kultowych kamieni przywiązywane są wstążki do spełniania życzeń | |
| BUDYNEK | Nieoficjalne nazwy; legendy o pochodzeniu i historii; legendy o (quasi) historycznej osobowości, z którą są związane; legendy o duchach | O stalinowskich wysokościowcach opowiada się, że: 1. mają kilka pięter pod ziemią; 2. wyposażone są w urządzenia do zamrażania gruntu, bo inaczej tak wielkie budynki nie mogłyby się trzymać; 3. są usytuowane w kształcie pentagramu mistycznego, który może wskrzesić Stalina | Odwiedzanie | Stalinowskie wysokościowce są obiektami zainteresowania nie tylko przybyszy, ale i moskwian, wycieczki do nich są dosyć popularne | |
| OPUSZCZONY BUDYNEK | Nieoficjalne nazwy; legendy o tym, dlaczego przestrzeń ta jest opuszczona; legendy o (quasi) historycznej osobowości, z którą są związane; legendy o duchach; legendy o strasznych społecznościach, np. satanistach, którzy często bywają w tym miejscu, o ich obrzędach; legendy o śmierci w budynku | Uważa się, że opuszczony szpital w Chowrinie (przedmieście Moskwy) jest miejscem spotkań satanistów; jest on miejscem śmierci/samobójstwa chłopca; miejscem mistycznym, przypominającym Umbrellę z filmu Resident Evil; mieszkańcy Chowrina opowiadają, że co wiosnę z budynku wynosi się wiele martwych ciał, znalezionych, gdy stopnieje śnieg | Odwiedzanie/ wstrzymywanie się od wizyty; praktyki komemoratywne; graffiti | Do budynku szpitala w Chowrinie przychodzi młodzież; odbywają się tam spotkania i nieoficjalne wycieczki; na ścianach malowane jest graffiti; wspominają chłopca, który zginął w budynku, Aleksieja Krajuszkina, pozostawiając mu papierosy, wódkę, kwiaty, świece | |
| GRÓB | Legendy/opowiadania o pochowanym zmarłym, jego życiu i o tym, jak pomaga żywym; opowiadania o cudach; zalecenia; czczone mogą być nie tylko groby świątobliwych starców, ale i innych osób, o których większość ludzi może nic nie wiedzieć, oprócz tego, że ten grób „pomaga” | O bardzo czczonym od lat 20. XIX wieku starcu Iwanie Korejszy, zmarłym w 1861 roku i pochowanym przy cerkwi proroka Eliasza w dzielnicy Czerkizowo, opowiada się, że bardzo pomaga w chorobach i nieszczęściach, obronił też cerkiew św. Eliasza podczas niemieckiego bombardowania, sprawiając, że nie wybuchła bomba, która upadła obok | Odwiedzanie; praktyki komemoratywne; zostawianie przedmiotów (poczęstunków); zabieranie ziemi, kwiatów, gałęzi; modlitwa; pisanie karteczek/napisów na nagrobku; obchodzenie wkoło | Grób Korejszy obchodzony jest wkoło, zrywane są i zabierane do domu w celach leczniczych gałązki drzewa rosnącego przy grobie; na kaplicach luterańskich na Cmentarzu Niemieckim pisane są życzenia, zwracające się do Boga, do ludzi, którzy są tam pochowani, albo sformułowane ogólnie („Chcę ozdrowienia…”) | |
| KAMIEŃ | Nazwy; legendy o pochodzeniu; Wstawanie/siadanie; obchodzenie; opowiadania o cudownej mocy; zalecenia | Dwa kamienie –„Męski” i „Żeński” – w parku Kołomenskoje powstały po walce św. Jerzego ze smokiem; u każdego, kto zbliża się do kamieni, psują się kamery, tablety, wyczerpują telefony komórkowe, źle działają kompasy, itp. | wkładanie monet, kwiatów | Dwa kamienie –„Męski” i „Żeński” – w parku Kolomenskoje: na pierwszym powinni usiąść mężczyźni, żeby mieć zdrowie, na drugim – kobiety, żeby mieć dzieci | |
| ŹRÓDŁO | Nazwy; legendy o pochodzeniu; opowiadania o cudownych właściwościach wody; opowiadania o unikalnym składzie chemicznym wody; rekomendacje | Źródło św. Makarego Żełtowodskiego w dzielnicy Lianozowo; opowiada się, że kiedyś wdowa poprosiła u świętego bogactwa, Makary sprawił, że powstało lecznicze źródło; Makary ukazał się kobiecie, która chciała popełnić samobójstwo z powodu pijącego męża – od tej pory małżonkowie żyli zgodnie | Zabieranie wody do domu dla uświęcenia lub gotowania; mycie; picie; rzucanie monety | Ze źródła św. Makarego brana jest do picia woda, która uzdrawia | |
| DZIELNICA | Nieoficjalne nazwy; teksty opisujące reputację; lokalna topografia (system obiektów); teksty o (quasi)historycznym charakterze | Kilka moskiewskich dzielnic uważanych jest za niebezpieczne, straszne; opowiada się, że jest tam wiele przypadków napadów, morderstw i rozbojów, zazwyczaj te historie są odtwarzane przez mieszkańców sąsiednich dzielnic; bardzo rozpowszechniony jest tekst: [nazwa dzielnicy] strana czudes, tuda zajszoł i tam isczez [kraj cudów, wszedł tam i zniknął] | Dużo osób, głównie młodzież, chodzi w nocy / nigdy nie chodzą do pewnych dzielnic albo kwartałów, żeby spotkać się / nie spotkać się z mieszkańcami i doświadczyć / nie doświadczyć uczucia strachu | ||
| OBIEKTY PODZIEMNE, realne lub fikcyjne | Legendy: obiekty podziemne są tradycyjnie bardzo interesujące i związane z tajemnicą. Dla każdego miasta z historią są charakterystyczne fabuły o podziemnych przejściach z centrum (twierdzy, klasztoru, itp.) daleko poza miasto lub do innego ważnego obiektu miejskiego, często przechodzących pod rzeką. W folklorze związanym z epokami totalitarnymi tę samą funkcję pełnią historie tajnych schronów i bunkrów. Taką samą rolę odgrywa metro, o tajemnicach, mistycznej mocy, duchach którego jest wiele legend | Istnieją lub istniały podziemne przejścia z Kremla pod rzeką Moskwą i do innych części Moskwy.
W moskiewskim metrze pociąg duchów porusza się po Okrężnej linii. Pociąg razem z pasażerami przeniósł się w inną epokę (w latach 1960) i został na tej linii. Można przypadkowo wsiąść do tego pociągu, ale nie da się z niego wysiąść. |
Odwiedzanie/powstrzymanie się od wizyty, próby dotknięcia tajemniczego. W przypadku metra – odwiedzanie (a nawet wycieczki) nocne do metra, zamkniętych stacji, zajezdni i torów, a także rytualne praktyki, aktualizujące mistyczne cechy, przypisane metru | Wyszukiwanie obiektów (lub opowieści o wyszukiwaniu). Próby zejścia do podziemia dokonywane są regularnie. Odnalezienie wejścia i przejście podziemnym przejściem co najmniej kilku metrów jest ważnym działaniem dla reputacji narratora i utrzymania aury tajemniczości.
W metrze musisz powstrzymać się od wsiadania do pociągu duchów; zaleca się również przejazd przez całą Okrężną linię, wysiadając na każdej stacji (jest ich 12 jako znaków zodiaku), aby znaleźć szczęście |
|
| WODY (stawy, rzeki, fontanny) | Legendy opowiadające o cudownych lub przerażających zjawiskach: niezwykłych mieszkańcach, licznych topielcach, niebezpieczeństwach, które czekają na kąpiących się | Mówi się, że w rzece Moskwie, z powodu zanieczyszczenia jej wód ściekami z przedsiębiorstw przemysłowych, rozpowszechniła się ryba piranha nietypowa dla rosyjskich wód; kąpiący się w rzece Moskwie może zostać skażony radioaktywnie. Staw w parku Kuzminki uważany jest za miejsce przerażające, ponieważ regularnie swoje życie kończy tu wielu samobójców (por. Lizin staw, opisany w opowiadaniu „Biedna Liza” N. M. Karamzina, stał się atrakcją dla dziewcząt sympatyzujących z bohaterką[1] | Rzucanie monet | Tradycja wrzucania monet do wody (rzeka, staw, fontanna) jest niezwykle rozpowszechniona i często nie ma motywacji. Ale czasem może być motywowana w następujący sposób: „wrócisz tutaj” lub „na szczęście”. | |
| ODDLONE MIEJSCA PAMIĘCI | Narracje opisujące wydarzenie lub działania osoby, dla upamiętnienia której stawiany jest pomnik (miejsce panmięci); nieoficjalne nazwy pomników (miejsc panmięci) | 1. Kompleks obiektów w pobliżu moskiewskiego „Białego domu” (w nim w latach 90. XX wieku znajdowała się Rada Najwyższa Federacji Rosyjskiej). Kompleks jest związany z wydarzeniami 3-4 października 1993 r., kiedy wybuchł konflikt między Radą Najwyższą a prezydentem Jelcynem, zakończony ostrzałem budynku Rady. W wyniku konfliktu zginęły 123 osoby. Kompleks został stworzony przez zwolenników Rady Najwyższej, którzy po dziś dzień wspierają go, m.in opowiadaniami o wydarzeniach z 1993 r., podkreślając wyczyny bohaterów, dramatyzując i uniwersalizując konflikt. W narracjach, dotyczących konfliktu 1993 r. i miejsca pamięci, opowiada się o nieznanych bohaterach oporu, o tajemniczych „faktach” konfliktu i o tym, że prawdziwa liczba ofiar konfliktu przekracza 1500 i dlatego się ukrywa. | Wnoszenie kwiatów, portretów, przedmiotów symbolicznych, wizyty i mityngi w pewne daty, dyżur | 1. W miejscu pamięci o wydarzeniach z 1993 r. co roku 3-4 października zbierają się uczestnicy wydarzeń i inni zwolennicy komunistów, przynoszą kwiaty, ustalają komunistyczne lub wojskowe flagi, przynoszą portrety ofiar, organizują mityngi. | |
| 2. Miejsce pamięci na moście, gdzie w 2015 r. został zamordowany opozycyjny polityk Boris Niemcow. Wielki Moskworzecki most, obok Kremla, gdzie został zamordowany polityk, otrzymał nieoficjalny tytuł „Niemcow most”. Począwszy od nocy morderstwa do tej pory na miejscu morderstwa istnieje pomnik, przy którym przez całą dobę czuwają ludzie. Ważne miejsce w tradycji utrzymania pomnika zajmują opowieści dyżurnych o starciach z miejską służbą drogową, która regularnie stara się zniszczyć obiekt, i prorządowymi aktywistami, którzy prowokują konflikty. | 2. Na „Niemcow most” stale przynoszą świeże kwiaty, zdjęcia Niemcowa, codziennie zmieniają się numery na tabliczce, na której liczą się dni, które minęły od śmierci Niemcowa; miejsce zostało wyznaczone przez tabliczkę podobną do moskiewskich tabliczek adresowych, z nieoficjalną nazwą mostu („Niemcow most”). Został zorganizowany całodobowy dyżur przy obiekcie, aby chronić go od służby drogowej i prorządowych aktywistów, którzy regularnie próbują zniszczyć pomnik. Istnieje tradycja czytania wierszy podczas dyżuru. | ||||
| NOWE OBIEKTY, specjalnie utworzone przez władze miasta, jako dekoracja przestrzeni i tworzenie nowych praktyk | Przepisy, które motywują praktyki | Instalacja „Serce” w parku Ermitaż: przekazywane ustnie wskazówki przejść wewnątrz serca | Praktyki w zależności od lokalizacji, rodzaju i przeznaczenia obiektu | Instalacja „Serce” w parku Ermitaż: zakochani albo narzeczeni powinni przejść przez nie, żeby być zawsze razem | |
| [1] Ivanchin-Pisarev Nicolaj D. Reč’ v pamât’ istorіografu Rossіjskoj imperіi [w:] Literaturnyj muzeum na 1827 god, Moskva, 1827, s. 143-144. | |||||
3. Katalogowanie. W pracy nad „moskiewskim tekstem folklorystycznym” potrzebny jest możliwie pełny spis obiektów, ich dystrybucji na mapie i informacji o ich powiązaniach. Wykonujemy więc katalog obiektów, a także mapę, na której są naniesione obiekty oraz krótkie opis związanych z nimi fabuł i praktyk.
4. Badania naukowe w czasie trwania projektu zakładają kilka aspektów:
– sposoby kształtowania narracji, wierzeń i praktyk, a także wektory rozwoju tradycji: jakie osoby, wydarzenia, mitologemy mogą działać na rzecz „folkloryzacji” obiektu;
– interakcja materialnego obiektu i tradycji (na przykład, co się dzieje z tradycją, gdy obiekt zostaje zniszczony, jak powstaje nowa, nieistniejąca wcześniej tradycja w związku ze starym lub nowym obiektem);
– Moskwa i najbliższe okolice – jednolita przestrzeń folklorystyczna czy zestaw pojedynczych obiektów, przedmiotów i praktyk?
– źródła i sposoby rozpowszechniania informacji; czynniki wpływające na tworzenie nowych fabuł i praktyk; ewolucja od tradycji do publikacji i od tekstu autorskiego do tradycji;
– wpływ polityki urbanistycznej władz miejskich na powstanie, funkcjonowanie i zanikanie nieformalnych narracji i praktyk.
Ogólne wnioski
W świadomości poszczególnych mieszkańców nie istnieje myślenie o Moskwie jako jednolitej przestrzeni folklorystycznej. Ludzie zwykle mają wiedzę o poszczególnych obiektach w zależności od miejsca zamieszkania, tras, zainteresowań. Najbardziej szczegółowe informacje są zwykle związane z miejscem, gdzie człowiek mieszka lub często bywa. Największa liczba folklorystycznych obiektów widoczna jest w centrum miasta. Wynika to z wielu czynników:
– centrum miasta to najstarsza jego część, mająca dobrze opisaną i powszechnie znaną historię, gdzie zachowało się najwięcej zabytkowych budynków, z którymi często są związane narracje folklorystyczne;
– tendencja do atrybucji powstania obiektów dzięki osobom historycznym też zazwyczaj jest ograniczona do terenu starej Moskwy (obecnie najczęściej opowiada się o budownictwie z czasów Stalina);
– centrum miasta jest najpopularniejszą jego częścią, trasy znacznej liczby mieszkańców zazwyczaj je przecinają, toteż mieszczące się tam obiekty są powszechnie znane, częstotliwość wzmianek o nich jest znacznie wyższa;
– działalność władz moskiewskich w zakresie stawiania nowych pomników itd. też jest bardziej aktywna w centrum miasta, przy czym niektóre obiekty są specjalnie tworzone w celu uczynienia ich obiektem rytuałów nieformalnych lub stają się nimi niezależnie od intencji autorów i władz.
Zarazem nowe rejony Moskwy (byłe przedmieścia, miasteczka albo wsie) wnoszą w „moskiewski tekst” historie i praktyki związane z początkowo niemoskiewskimi obiektami, lokalne teksty stają się częściami tekstu wielkiego miasta.
Dla różnych typów obiektów istnieją różne kategorie nosicieli wiedzy folklorystycznej. Obiekty te tworzą oddzielne systemy, w których może pojawiać się hierarchia lub związki poziome między obiektami przestrzeni. Na przykład pomniki przed uniwersytetami stają się przedmiotami kultu studenckiego, obiekty sakralne (groby czczonych starców, święte źródła, kapliczki itp.) są celami pielgrzymek wiernych, opuszczone budynki przyciągają młodzież.
Domniemane zainteresowanie ludzi mistycyzmem prowokuje pojawienie się znacznej liczby autorskich tekstów na ten temat, przedstawiających lub przetwarzających tradycyjne legendy albo tworzących całkowicie fikcyjne historie. Takie teksty, publikowane drukiem lub w Internecie czy telewizji, są szeroko rozpowszechnione. Jednak, jak pokazują badania terenowe, teksty mistyczne rzadko istnieją w tradycji ustnej, zazwyczaj funkcjonują tylko w Internecie.
Jako narzędzie badań i prezentacji materiału używamy online mapy Yandex, gdzie różne typy obiektów oznaczone są różnymi kolorami i po najechaniu kursorem na znacznik pojawia się okno z dokładnymi koordynatami i krótkim opisem obiektu. Zakładana jest również możliwość bardziej szczegółowego zapoznania się z materiałami terenowymi.
Obecnie w bazie danych jest ponad 200 obiektów, materiały terenowe zebrane o 122 z nich, pozostałe są opisane na podstawie publikacji. Dalsza praca nad projektem pozwoli udoskonalić i rozwinąć te wnioski i poczynić nowe. Z pierwszymi rezultatami pracy nad projektem można zapoznać się na stronie internetowej: http://www.ruthenia.ru/folklore/folklorelaboratory/moscowfolkmap1.htm.
Artem’eva Mariâ, Temnaâ storona Moskvy, Moskva 2011.
Bajduž Marina, Konstruirovanie narrativov o fol’klornyh i medialornyh personažah: tûmenskij slučaj [w:] Gorodskie teksty i praktiki, t. 2. N’ûslor: fol’klornaja interpretaciâ aktual’nyh sobytij, red. Alexandera Arhipova, Dar’ja Radčenko, Moskva 2017, s. 43-57.
Baranov Evgenij, Moskovskie legendy, zapisannye Evgenijem Baranovym, Moskva 1993.
Blank Trevor J., Examining the Transmission of Urban Legends: Making the Case for Folklore Fieldwork on the Internet, Folklore Forum 37.1, 2007, s. 15-26.
Brunvand Jan Harold, Encyclopedia of Urban Legends, New York 2002.
Dundes, Alan. Interpreting Folklore, Bloomington, 1980.
Gilârowvskij Vladimir, Moskva i moskviči, Moskva 2014.
Griva Marina, Novyj kul’t kamnej v Kolomenskom [w:] Religioznye praktiki v sovremennoj Rossii, red. Aleksandr Agadžanân, Kati Russele, Moskva 2006, s. 371-383.
Gromov Dmitrij, Stihijnaâ obrâdnost’ v gorodskom landšafte: ob’’ekty i praktiki [w:] „Tradicionnaâ kul’tura” 2013, nr 4, s. 71-82.
Gromov Dmitrij, Ippolitova Aleksandra, Karta čelovečeskih želanij, ili Zapiski u sten moskovskogo monastyrâ [w:] „Tradicionnaâ kul’tura” 2001, nr 2, s. 76-87.
Ivanchin-Pisarev Nicolaj D. Reč’ v pamât’ istorіografu Rossіjskoj imperіi [w:] Literaturnyj muzeum na 1827 god, Moskva, 1827. S. 132-144.
Kabakova Galina, Vysotnye zdaniâ v svete mifologii [w:] „Živaâ starina” 1997, nr 3, s. 13-14.
Korovina Elena, Moskva mističeskaâ, Moskva 2012.
Moroz Andrej, Počitanie mogily Ivana Âkovleviča Korejšy v Moskve [w:] „Živaâ starina” 2014, nr 1, s. 9-12.
Nekludov Sergej, Fol’klor sovremennogo goroda [w:] Sovremennyj gorodskoj fol’klor, Moskva 2003, s. 5-24.
Petrov Nikita, Sovremennyj megapolis v ustnyh rasskazah i neinstitualizovannyh ritualah („fol’klornaâ karta Moskvy”) [w:] Situaciâ postfol’klora: gorodskie teksty i praktiki, red. Mariâ V. Ahmetova, Nikita V. Petrov, Moskva 2015, s. 64-88.
Pylâev Mihail, Staraâ Moskva. Istoriâ byloj žizni pervorestol’noj stolicy, Moskva 2007.
Veselova Inna, Zametki k fol’klornoj karte Moskvy [w:] „Živaâ starina” 1997, nr 3, s. 10-12.
Brunvand Jan Harold, Encyclopedia of Urban Legends, New York 2002.
Petrov Nikita, Sovremennyj megapolis v ustnyh rasskazah i neinstitualizovannyh ritualah («fol’klornaâ karta Moskvy») [w:] Situaciâ postfol’klora: gorodskie teksty i praktiki, red. Mariâ V. Ahmetova, Nikita V. Petrov, Moskva 2015, s. 64-88.
http://kidsmiles.ru/moskva-misticheskaya?yclid=6895139490239888215; https://mos-tour.moscow/excursions/moscow/ekskursiya-moskva-potustoronnyaya/; http://stepbystep-msk.ru/ekskursii/po-sledam-moskovskih-privideniy-peshehodnaya и др.
Dundes, Alan. Interpreting Folklore, Bloomington, 1980, s. 6.
https://www.youtube.com/watch?v=JrbuTTjdlKU
https://www.youtube.com/watch?v=kNZGHLQjU0I&has_verified=1
Nekl’udov Sergej, Fol’klor sovremennogo goroda [w:] Sovremennyj gorodskoj fol’klor, red. Sergej Nekl’udov. Moskva 2003, s. 12.
Blank Trevor J., Examining the Transmission of Urban Legends: Making the Case for Folklore Fieldwork on the Internet, Folklore Forum 37.1, 2007, s. 15.
Griva Marina, Novyj kul’t kamnej v Kolomenskom [w:] Religioznye praktiki v sovremennoj Rossii, red. Aleksandr Agadžanân, Kati Russele, Moskva 2006, s. 371-383.
Nekl’udov Sergej, Fol’klor sovremennogo goroda [w:] Sovremennyj gorodskoj fol’klor, red. Sergej Nekl’udov. Moskva 2003, s. 14.
Bajduž Marina, Konstruirovanie narrativov o fol’klornyh i medialornyh personažah: tûmenskij slučaj [w:] Gorodskie teksty i praktiki, t. 2. N’ûslor: fol’klornaja interpretaciâ aktual’nyh sobytij, red. Alexandera Arhipova, Dar’ja Radčenko, Moskva 2017, s. 44.
Baranov Evgenij, Moskovskie legendy, zapisannye Evgeniem Baranovym, Мoskva 1993.
Gilârovskij Vladimir, Moskva i moskviči, Moskva 2014.
Pylâev Mihail, Staraâ Moskva. Istoriâ byloj žizni pervoprestol’noj stolicy, Moskva 2007.
Artem’eva Mariâ, Temnaâ storona Moskvy, Moskva 2011; Korovina Elena, Moskva mističeskaâ, Moskva 2012.
Griva Marina, Novyj kul’t kamnej v Kolomenskom [w:] Religioznye praktiki v sovremennoj Rossii, red. Aleksandr Agadžanân, Kati Russele, Moskva 2006, s. 371-383.
Gromov Dmitrij, Stihijnaâ obrâdnost’ v gorodskom landšafte: ob’’ekty i praktiki, „Tradicionnaâ kul’tura” 2013, nr 4, s. 71-82.
Gromov Dmitrij, Ippolitova Aleksandra, Karta čelovečeskih želanij, ili Zapiski u sten moskovskogo monastyrâ, „Tradicionnaâ kul’tura” 2001, nr 2, s. 76-87.
Kabakova Galina, Vysotnye zdaniâ v sfete mifologii, „Živaâ starina” 1997, nr 3, s. 13-14.
Moroz Andrej, Počitanie mogily Ivana Âkovleviča Korejty v Moskve, „Živaâ starina” 2014, nr 1, s. 9-12.
Veselova Inna, Zametki k fol’klornoj karte Moskvy, „Živaâ starina” 1997, nr 3, s. 10-12.
Ivanchin-Pisarev Nicolaj D. Reč’ v pamât’ istorіografu Rossіjskoj imperіi [w:] Literaturnyj muzeum na 1827 god, Moskva, 1827, s. 143-144.
