Nie ulega wątpliwości, że Indie to kraj, który w Polsce jest przedstawiany jako diametralnie „inny” i „fascynujący”. Moja przygoda w poznawaniu dwóch największych indyjskich metropolii, Delhi i Mumbaju, trwa już od wielu lat. W tym czasie, jak pewnie każdy antropolog, stworzyłam minikatalog moich ulubionych pytań zadawanych mi przez osoby, które tam nie były, pytań typu: „jak tam – w Indiach – właściwie jest?”, opartych na założeniu, że jakkolwiek „tam” jest, to na pewno inaczej niż w Polsce. Na niektóre z nich można odpowiedzieć przy pomocy magicznego antropologicznego zaklęcia: „To zależy”.
– Czy wszystko w Indiach jest takie kolorowe?
To zależy (gdzie).
– Czy ludzie tam po prostu śpiewają na ulicach?
To zależy (kto).
Są też pytania, na które odpowiedź może być bardziej zdecydowana.
– Czy tam na ulicach naprawdę tańczą tak jak w filmach?
Nie, a na pewno nie tak dobrze, jak Shah Rukh Khan, gwiazda kina Bollywood.
Są też pytania, na które odpowiedź jest dużo bardziej skomplikowana, być może dlatego, że dotykają sedna moich badań terenowych (realizowanych dzięki grantowi przyznanemu przez Narodowe Centrum Nauki, nr 2020/37/B/HS3/04074).
– Czy w Indiach dominują małżeństwa aranżowane?
(Najprawdopodobniej) tak.
Jako że samo zdefiniowanie i określenie tego, czym właściwie jest „małżeństwo aranżowane” nastręcza trudności, wyniki badań statystycznych nie dają pełnego obrazu sytuacji. Wskazują jednak na pewne tendencje. Po pierwsze małżeństwo jest „niemal uniwersalną” formą związku intymnego (NFHS 2017, s. 155, Rukmini 2021, s. 118), bo tylko 1–2% Indusów nie zawiera związku małżeńskiego przed 45–49 rokiem życia. Po drugie małżeństwo aranżowane jest bardziej popularne niż małżeństwo z miłości. W badaniach ankietowych przeprowadzonych w 2018 roku 93% respondentów określiło swoje małżeństwo jako aranżowane, a 3% jako małżeństwo z miłości (BBC 2021). Po trzecie małżeństwa z miłości są coraz bardziej akceptowalne i popularne (Outlook India 2023), choć przede wszystkim wśród indyjskiej miejskiej klasy średniej (Corwin 1977, Donner 2016, Fuller i Narashiman 2008, Netting 2010, Prakash i Singh 2014). Oczywiście w podziale na małżeństwa aranżowane i z miłości wybrzmiewa założenie o odmienności tych dwóch modeli związków.
W jaki sposób relacje intymne postrzegają uczestnicy moich badań terenowych, przedstawiciele indyjskiej klasy średniej z Delhi i Mumbaju? Choć nie chciałabym sugerować, że wszyscy mają dokładnie takie samo zdanie, to jednak w moich badaniach można zauważyć pewne tendencje. Nie okażą się one pewnie zaskoczeniem dla polskiego czytelnika, który słyszał choć trochę o różnych rodzajach małżeństw. W małżeństwie aranżowanym (trzeba tutaj dodać, że współcześnie małżeństwa aranżowane nie są tożsame z małżeństwami z przymusu) to rodziny przyszłych małżonków podejmują decyzję o wyborze męża lub żony dla danej osoby. Pod uwagę brane są takie kryteria jak wiek, wykształcenie, status materialny, religia, kasta, zawód, kolor skóry, wygląd fizyczny itd. Te kryteria są jasno komunikowane, co sprawia, że potencjalni kandydaci i kandydatki wiedzą, czego się spodziewać, i mogą wybrać kogoś zgodnie z własnymi oczekiwaniami (przynajmniej teoretycznie).
Na przeciwnym biegunie znaleźć można „małżeństwo z miłości”. Tutaj, zgodnie z wyobrażeniami i deklaracjami uczestników moich badań terenowych, ale także z nazwą tej formy związków, podstawą jest… miłość. Miłość, czyli uczucie, które „po prostu się zdarza”. Nie można więc mówić – w przeciwieństwie do małżeństw aranżowanych – o tym, że to rodzina pary decyduje o zawarciu związku małżeńskiego. W przeciwieństwie do małżeństw aranżowanych małżeństwa z miłości są oparte na indywidualnym wyborze. Choć te dwie formy związków intymnych można uznać za modele, które są reprodukowane nie tylko przez moich współpracowników terenowych, lecz także w dyskursie publicznym, to nie wyczerpują one katalogu dostępnych opcji. Innymi słowy rzeczywistość, a także wyobrażenia o niej, są bardziej skomplikowane.
Już same małżeństwa – i aranżowane, i z miłości – mogą przybierać różne formy, w zależności od tego, jaką możliwość podejmowania własnych, indywidualnych decyzji, ma dana para. Co więcej, mówimy np. o love-cum-arranged marriage, czyli małżeństwie zawartym przez osoby, które najpierw się w sobie zakochały, być może nawet pozostawały przez jakiś czas w nieformalnych związku, a dopiero później uzyskały zgodę rodziny na sformalizowanie swojej relacji. Lustrzanym odbiciem jest małżeństwo arranged-cum-love – związek zaaranżowany przez rodziny męża i żony, ale taki, w którym z czasem pomiędzy małżonkami narodziła się miłość. Przedstawiciele indyjskiej miejskiej klasy średniej coraz częściej, jak się wydaje, decydują się też na związki nieformalizowane (wspólne mieszkanie, spotykanie się, randkowanie) i relacje o charakterze przede wszystkim seksualnym, takie jak friends with benefits czy one-night stands. We wszystkich tych rodzajach związków miłość romantyczna ma znaczenie. Chociaż oczywiście w związkach skupionych na doświadczeniach seksualnych większe znaczenie ma brak miłości romantycznej, to paradoksalnie taką właśnie relację definiuje się też w odniesieniu do (braku) miłości. Co za tym idzie, znaczenie ma również indywidualny wybór partnerów, którzy przecież decydują o tym, że miłość będzie podstawą ich związku lub jego braku. Cechy partnera, które sprawiają, że miłość jest (lub nie) deklarowana, rzadko są poddawane refleksji, przynajmniej nie w momencie dokonywania wyboru.
Trzeba jednak pamiętać, że zarówno założenie o różnicy pomiędzy formami związków intymnych, które opisują przedstawiciele indyjskiej miejskiej klasy średniej, jak i założenie o różnicy kulturowej pomiędzy związkami intymnymi w Indiach i w Polsce, dotyczą nie tylko tychże relacji, ale są ściśle związane z postrzeganiem grup, które inaczej praktykują odmienne związki intymne. I tak, małżeństwa aranżowane w Indiach są często rozumiane jako „tradycyjne”, a wręcz „zacofane”. Co za tym idzie, związki oparte na deklaracji miłości romantycznej są uważane za „nowoczesne”. Nie przez przypadek uważa się, że to w „nowoczesnych”, „rozwiniętych” społeczeństwach mamy do czynienia ze związkami opartymi na miłości i na indywidualnym wyborze partnera. Zgodnie z tym sposobem rozumowania dwoje ludzi nie decyduje się na zawarcie związku (sformalizowanego bądź nie) ze względu na przekonania religijne, naciski rodziny czy oczekiwania społeczne. Takie czynniki miałyby mieć znaczenie tylko w przypadku „tradycyjnych” małżeństw aranżowanych w „tradycyjnych” społecznościach.
Ludzie, którzy praktykują określoną formę związku intymnego, postrzegani są jako „nowocześni” bądź „tradycyjni” czy „zacofani”. Różnica pomiędzy związkami bezpośrednio przekłada się więc na nasze wyobrażenia o Innym. Wśród uczestniczek moich badań terenowych, ten Inny to najczęściej przedstawiciel niższej klasy społecznej. Choć na ten temat też brakuje rozstrzygających badań, to Ashwaq Masoodi pokazała, że w społecznościach wiejskich w Indiach na małżeństwo z miłości decydują się przede wszystkim rozwodnicy i wdowy/wdowcy (Masoodi 2018). Z kolei de Geert de Neve pokazał, że w południowoindyjskim mieście Tiruppur małżeństwa z miłości są postrzegane przez członków klasy pracującej jako rodzaj związku, który zmniejsza szanse na wsparcie krewnych, potrzebne do osiągnięcia życiowych sukcesów (de Neve 2016, s. 1223). Nienależnie jednak od tego, jakie praktyki związków intymnych mają miejsce wśród klas niższych, to wśród moich współpracowników terenowych dominowało przekonanie, że związki oparte na miłości są wyrazem nowoczesności i postępu, postrzeganego jako domena czy wręcz osiągnięcie przynależne klasie średniej. To klasa średnia miała nie być ograniczona przez widmo tradycji.
O tym, czy dany związek jest „nowoczesny”, czy „tradycyjny”, świadczyć ma możliwość dokonania wyboru. Widzowie programu Indian Matchmaking z pewnością zauważyli, że nawet wśród najbogatszych Indusów (także przedstawicieli diaspory) również zdarzają się małżeństwa aranżowane. Są one jednak wynikiem (indywidualnej) decyzji przyszłej panny młodej i pana młodego. Małżeństwo aranżowane najbogatszych, a nawet klasy średniej, charakteryzuje się właśnie tym, że to młodzi się na nie decydują albo podejmują decyzję o powierzeniu misji znalezienia współmałżonka swoim rodzicom. W moich badaniach stanęłam więc przed pewnym dylematem. Czy można w ogóle określić, jaki rodzaj wyboru jest rzeczywiście indywidualny? Dlaczego wybór niektórych osób (z góry i środka tzw. drabiny społecznej) jest uważany za prawdziwie indywidualny? Jako antropolożka zdawałam sobie oczywiście sprawę, że kategorie „nowoczesności” i „tradycji” nie określają, jaki ktoś rzeczywiście jest, ale wskazują na sposób, w jaki dana osoba jest postrzegana; wskazują na miejsce w hierarchii społecznej.
W rozwiązaniu tych problemów pomogło mi przesunięcie nacisku z różnic na podobieństwa. Innymi słowy zadałam sobie pytanie nie tyle o to, co różni poszczególne formy związków, ale o to, co te związki mają ze sobą wspólnego. Czy związki oparte na deklaracjach miłości romantycznej są rzeczywiście tak bardzo odmienne od małżeństw aranżowanych? Zdaniem Pierre’a Bourdieu – nie. Łączenie się w pary na podstawie deklaracji o miłości romantycznej jest przejawem klasowej homogamii. Innymi słowy: „relacje »interpersonalne« zawsze tylko z pozoru są relacjami (między jednostkami) […]” (Bourdieu 2007, s. 206–207). Jak wspomniałam powyżej, w małżeństwach aranżowanych spoiwem związku są (uświadomione): wiek, wykształcenie, status materialny, religia, kasta, zawód, kolor skóry, wygląd fizyczny itd.
Z kolei w przypadku związków opartych na miłości kapitał kulturowy pełni funkcję nieuświadomionego spoiwa partnerów o podobnym habitusie. Z moich badań wynika, że o zawieraniu związków opartych na miłości nie decyduje przypadek czy grom z jasnego nieba. Przeciwnie, pod uwagę – najczęściej w sposób nieuświadomiony lub nie do końca uświadomiony – bierzemy takie czynniki jak wykształcenie i wiedza, preferencje (gusta) oraz zainteresowania. Jakie to ma znaczenie? Po pierwsze pokazuje, że różnice pomiędzy Wschodem a Zachodem wcale nie są tak diametralne. Łączy nas więcej, niż nam się wydaje. Formy zawieranych związków na pewno nie powinny świadczyć o „tradycjonalizmie” czy „nowoczesności” danej grupy społecznej. Po drugie (choć z przymrużeniem oka) być może antropologia może mieć znaczenie praktyczne przy wyborze odpowiedniego partnera i szukaniu szczęścia w miłości także w Polsce? Pamiętajmy, że zgodnie z perspektywą dobierania się w pary na podstawie podobieństw kulturowych (Bourdieu 2000, Johnson i Lawler 2005, Kalmijn 1998) największe szanse na powodzenie (rozumiane jako stworzenie związku i relatywną długość jego trwania) mają pary oparte na podobieństwach kapitału kulturowego. Z kolei koncepcja wymiany zakłada, że podobieństwo kapitału kulturowego nie jest czynnikiem decydującym. O powodzeniu związku przesądza nie tyle podobieństwo, co komplementarność komponentów kapitału kulturowego – gustów i wrażliwości (Streib 2015a, 2015b).
Tekst powstał na podstawie badań finansowanych przez NCN, nr grantu 2020/37/B/HS3/04074.
Bibliografia
BBC
2021 What the Data Tells Us About Love and Marriage in India, https://www.bbc.com/news/world-asia-india-59530706 (15.01.2022).
Bourdieu P.
2000 Distinction: a Social Critique of the Judgment of Taste, Cambridge.
2007 Szkic teorii praktyki. Poprzedzony trzema studiami na temat etnologii Kabylów, Kęty.
Corwin A.L.
1977 Caste, Class and the Love-Marriage: Social Change in India, „Journal of Marriage and the Family”, Vol. 39, s. 823–831.
De Neve G.
2016 The Economies of Love: Love Marriage, Kin Support, and Aspiration in a South Indian Garment City, „Modern Asian Studies”, Vol. 50(4), s. 1220–1249.
Donner H.
2016 Doing It Our way: Love and Marriage in Kolkata Middle-class Families, „Modern Asian Studies”, Vol. 50(4), s. 1147–1189.
Fuller C.J., Narashiman H.
2008 Companionate Marriage in India: the Changing Marriage System in a Middle-class Brahman Subcaste, „Journal of the Royal Anthropological Institute”, Vol. 14(4), s. 736–754.
Johnson P., Lawler S.
2005 Coming Home to Love and Class, „Sociological Research Online”, Vol. 10(3), s. 1–13.
Kalmijn M.
1998 Intermarriage and Homogamy: Causes, Patterns, Trends, „Annual Review of Sociology, Vol. 24(1), s. 395–421.
Masoodi A.
2018 Sex and the Village: the Sexual Lives of Rural Indian Women, https://www.livemint.com/Leisure/bWtSB0yaves4aXfcOKo8jO/Sex-and-the-village-The-sexual-lives-of-rural-Indian-women.html (22.09.2018).
Netting N.S.
2010 Marital Ideoscapes in 21st-century India: Creative Combinations of Love and Responsibility, „Journal of Family Issues”, Vol. 31(6), s. 707–726.
NFHS
2017 National Health and Family Survey 2015–2016.
Outlook India
2023 Love Marriages on Rise in India as Arranged Marriages Witness 24% Decline: Survey, https://www.outlookindia.com/business/love-marriages-on-rise-in-india-as-arranged-marriages-witness-24-decline-survey-news-281344 (17.05.2023).
Prakash R., Singh A.
2014 Who Marries Whom? Changing Mate Selection Preferences in Urban India and Emerging Implications On Social Institutions, „Population Research and Policy Review”, Vol. 33(2), s. 205–227.
Rukmini S.
2021 Whole Numbers and Half Truths. What Data Can and Cannot Tell Us About Modern India, Chennai.
Streib J.
2015a The Power of the Past. Understanding Cross-Class Marriages, Oxford.
2015b Explanations of How Love Crosses Class Lines: Cultural Complements and the Case of Cross-Class Marriages, „Sociological Forum”, Vol. 30(1), s. 18–39.
Spis zdjęć
Jak kochamy? O przemianach związków intymnych wśród klasy średniej w Delhi, fot. Aparna Agarwal
